Sınır Anlaşmazlığının Güç Yoluyla Çözümü Bağlamında 1918 Yılında Meydana Gelen Ermenistan-Gürcistan Savaşı

Year 2025, Issue: 87, 140 - 170, 27.10.2025

Ramin Sadık

https://doi.org/10.26650/iutd.1668310

Abstract

Rusya’da meydana gelen devrimlerin ortaya çıkarttığı fırsatı değerlendiren üç Güney Kafkasya halkı, 1918’de bağımsızlıklarını ilan ederek I. Dünya Savaşı’ndan sonraki yeni düzenin bir parçası olmak istediler. Bununla birlikte kendi yaşam alanları ve aralarındaki ihtilaflı sınırlar konularında yoğun bir tartışma içerisine girdiler. Azerbaycan diğer ikisine göre daha itidalli bir politika izleyerek ihtilafların müzakere yoluyla çözümünden yana tavır sergiledi. Gürcistan ile Ermenistan ise aralarındaki sınır anlaşmazlığı yüzünden savaştılar, bu nedenle bölge kanlı hesaplaşmalara sahne oldu.

Ermenistan’da iktidar olan Taşnak Partisi’nin “Büyük Ermenistan” hayali, bölgedeki çatışmaların temel nedeni oldu. Taşnak iktidarının bitmeyen hırsları, her iki komşusuna yönelik toprak iddiaları ve siyasi çözümü değil silahlı çözümü tercih etmesi onu karmaşanın asıl müsebbibine dönüştürdü. Sonuçta Ermenistan yönetiminin Gürcistan’a yönelik kışkırtıcı eylemleri Aralık 1918’de iki ülke arasında şiddetli bir savaşa dönüştü. Üç hafta boyunca devam eden savaş, İngiltere ve Fransa’nın araya girmesiyle durdu ve bir barış anlaşmasıyla sona erdi.

Bu çalışma 1918 yılında Ermenistan ile Gürcistan arasında meydana gelen savaşları konu edinmektedir. Çalışma kapsamında Gürcistan Merkez Tarih Arşivi’nin vesikaları incelenmiş, döneme ait Gürcü, Rus ve Azerbaycan basınındaki haberler, yorumlar ve analizler titizlikle taranmış, hatıratlar tetkik edilmiştir. Aynı zamanda konuya ilişkin kaleme alınan ikinci el kaynakların da okunması, harmanlanması ve değerlendirilmesi sonucunda çalışma özgün bir akademik makale haline getirilmiştir.

Keywords

Ermenistan , Gürcistan , Güney Kafkasya Ülkeleri , Azerbaycan , Ermeni-Gürcü Savaşı

The Armenia-Georgia War of 1918 in the Context of the Resolution of the Border Dispute by Force

Abstract

Seizing the opportunity created by the revolutions in Russia, the three South Caucasian peoples declared their independence in 1918 and wanted to be part of the new order after World War I. At the same time, they engaged in an intense debate about their living space and the disputed borders between them. Azerbaijan followed a more restrained policy than the other two and favoured a negotiated settlement of the conflicts. Meanwhile, Georgia and Armenia went to war over the border dispute between them, and the region witnessed bloody confrontations for this reason.

The dream of ‘Greater Armenia’ of the Dashnak Party, which is in power in Armenia, has been the main cause of the conflicts in the region. Dashnak’s unending ambitions, its territorial claims against both neighbours and its preference for an armed rather than a political solution turned it into the main perpetrator of the turmoil. Consequently, the Armenian leadership’s provocative actions against Georgia led to a fierce war between the two countries in December 1918. The war, which continued for three weeks, was halted by the intervention of Britain and France and ended with a peace treaty.

This study focuses on the wars that took place between Armenia and Georgia in 1918. Within the scope of the study, the documents of the Georgian Central Historical Archive were examined, news, comments and analyses in the Georgian, Russian and Azerbaijani press of the period were meticulously scanned, and memoirs were examined. At the same time, as a result of reading, collating and evaluating the second-hand sources written on the subject, the study has been transformed into an original academic article.

Keywords

Armenia , Georgia , South Caucasus Countries , Azerbaijan , Armenian-Georgian War

References

• Sakartvelos Tsentraluri Saistorio Arkivi (STSA)-Gürcistan Merkez Tarih Arşivi google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 20, List 1. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 20, List 4. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 6, 8. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 14. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 18. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 32. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 42. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 45. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 46. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 47. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 48. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 28, List 52. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 75, List 2. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 88, List 1, s. 4, 15. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 88, List 15, s. 4, 5. google scholar
• STSA; Fond 1864, Opis 2, Delo 242, List 15. google scholar
• STSA; Fond 2121, Opis 1, Delo 4, List 2. google scholar
• Dokumentı İ Materialı Po Vneşney Politiki Zakavkaziya i Gruziy, Tipografiya Pravitelstva Gruzinskoy Respubliki, Tiflis 1919. google scholar
• “Akt Nezavisimosti Gruziy”, Borba, 28 MaYa 1918. google scholar
• “Akt Nezavisimosti Gruziy”, Kavkaz, 28 (15) MaYa 1918. google scholar
• “Angliçane v Baku”, Gruzia, 19 Noyabrya 1918. google scholar
• “Armyano-Gruzinskaya Konferensiya Po Voprosam o Peremiriy”, Gruzia, 16 Yanvarya 1919. google scholar
• “Armyano-Gruzinskaya Voyna”, Gruzia, 10 YanvarYa 1919. google scholar
• “Armyano- Gruzinskaya Voyna”, Pravda, 10 YanvarYa 1919. google scholar
• “ArmYanskiya Çasti v Gruzinskoy Territoriy”, Borba, 7 İYulYa 1918. google scholar
• “ArmYanskiy Parlament o Zakavkazskoy Konferentsiy”, Gruzia, 21 NoYabrYa 1918. google scholar
• “Azerbaycan Hükümetinin Notası”, Azerbaycan, 29 Kanun-i Evvel 1918. google scholar
• “Azerbaycan Meclisi Mebusanının Gürcüstan ve Ermenistan Meclisi Mebusanlarına Müracieti”, Azerbaycan, 23 Kanun-i Evvel 1918. google scholar
• “Azerbaydjan-Samostoyatelnaya Respublika”, Krasnaya Armiya, 23 İyunya 1918. google scholar
• “Bakü, 1 Kanun-i Evvel”, Azerbaycan, 1 Kanun-i Evvel 1918. google scholar
• “DeklaratsiYa Pravitelstva”, Kavkaz, 15 (28) AprelYa 1918. google scholar
• “Dekret O Rospuske Uçreditelnago Sobraniya”, Pravda, 7 YanvarYa 1918. google scholar
• “Dogovor Mira I Drujbı”, Borba, 8 İYunYa 1918. google scholar
• “Emeni-Gürcü İhtilafı”, Azerbaycan, 28 Teşrin-i Evvel 1918. google scholar
• “Ermeni-Gürcü İhtilafı”, Azerbaycan, 29 Teşrin-i Evvel 1918. google scholar
• “Ermeni-Gürcü Togguşması”, Azerbaycan, 20 Kanun-i Evvel 1918. google scholar
• “Gürcü-Ermeni Kongresi”, Azerbaycan, 20 Kanun-i Sani 1919. google scholar
• “Gürcü-Ermeni Mütarekesi Etrafında”, Azerbaycan, 19 Kanun-i Sani 1919. google scholar
• “Gürcü Ermeni Togguşması”, Azerbaycan, 6 Kanun-i Sani 1919. google scholar
• “Gruzia i ArmeniYa”, Borba, 15 İYunYa 1918. google scholar
• “Gürcü Hükümetinin Müracietnamesi”, Azerbaycan, 20 Kanun-i Evvel 1918. google scholar
• “GruzinskiY Parlament”, Gruzia, 15 DekabrYa 1918. google scholar
• “Gürcü ve Ermeni Togguşması”, Azerbaycan, 15 Kanun-i Evvel 1918. google scholar
• “Gürcü İstiklali”, Tanin, 11 Haziran 1918. google scholar
• “K ArmYano-Gruzinskom Otnoşeniyam”, Gruzia, 26 OktYabrYa 1918. google scholar
• “K PolojeniYu Musulman Borçalinskago UYezda”, Gruzia, 26 SentYabrYa 1918. google scholar
• “Kavkaz i ArmYane”, Gruzia, 8 DekabrYa 1918. google scholar
• “KavkazskaYa Konferentsiya”, Gruzia, 12 NoYabrYa 1918. google scholar
• “KavkazskiYa Sobıtiya”, Novaya Jizn, 4 AprelYa (22 Marta) 1918. google scholar
• “Kavkaz v Rukah Nemtsev”, Zarya Rossiy, 29 (16) İYunYa 1918. google scholar
• “KoşmarnıYe Dni v Baku”, Veçerniye Ogni, 16 (3) AprelYa 1918. google scholar
• “KrovavıYe SobıtiYa v Baku”, Delo Naroda, 17 (4) AprelYa 1918. google scholar
• “MestnaYa Jizn”, Gruzia, 6 DekabrYa 1918. google scholar
• “MestnaYa Jizn”, Gruzia, 5 YanvarYa 1919. google scholar
• “Mir S Turtsiyey”, Delo Naroda, 22 (9) İYunYa 1918. google scholar
• “Muharibe Gızışır”, Azerbaycan, 23 Kanun-i Evvel 1918. google scholar
• “Na Kavkaz”, Delo Naroda, 17 (4) MaYa 1918. google scholar
• “Na Kavkaze”, Derevenskaya Kommuna, 15 OktYabrYa 1918. google scholar
• “Nadejdı ArmYan Na Denikina İ Tomsona Ne Opravdalis”, Gruzia, 22 DekabrYa 1918. google scholar
• “Nemtsı v Tiflis”, Novaya Jizn, 26 (13) İYunYa 1918. google scholar
• “Nemtsı v Tiflis”, Veçerniye Ogni, 19 (6) İYunYa 1918. google scholar
• “NezavisimaYa ArmeniYa”, Veçerneye Slovo, 2 İYulYa 1918. google scholar
• “Nezavisimıy Azerbeydjan”, Borba, 30 MaYa 1918. google scholar
• “Nota”, Gruzia, 15 DekabrYa 1918. google scholar
• “Ot Armyanskago Natsionalnago Soveta”, Borba, 19 İyunya 1918. google scholar
• “ObraşeniYe Pravitelstvo Gruziy”, Gruzia, 18 Aralık 1918. google scholar
• “Podrobnosti Boya 29-go Dekabrya Pod Seleniyem Yukari Seral”, Gruzia, 31 DekabrYa 1918. google scholar
• “Raspad Zakavkazskago Pravitelstva”, Krasnaya Armiya, 2 İYunYa 1918. google scholar
• “Razgrom Baku”, Veçerneye Slovo, 16 Aprelya 1918. google scholar
• “Revolyutsiya V Germaniy”, Derevenskaya Kommuna, 12 Noyabrya 1918. google scholar
• “Revolyutsiya v Germaniy”, Pravda, 13 NoYabrYa 1918. google scholar
• “Rezolyutsiya Parlamenta”, Gruzia, 6 YanvarYa 1919. google scholar
• “Sadahlının Alınması”, Azerbaycan, 2 Kanun-i Sani 1919. google scholar
• “Seferberlik”, Azerbaycan, 23 Kanun-i Evvel 1918. google scholar “SoobşeniYe ArmYanskago Ştaba”, “PrivestviYe ArmYankago Parlamenta”, Gruzia, 4 YanvarYa 1919. google scholar
• “Soobşeniye Ştaba Armiy GruzisnkoY Respubliki”, Gruzia, 24 DekabrYa 1918. google scholar
• “Soobşeniye Ştaba Armiy GruzisnkoY Respubliki”, Gruzia, 25 DekabrYa 1918. google scholar
• “Soobşeniya Ştaba Armiy Gruzisnkoy Respubliki”, Gruzia, 27 DekabrYa 1918. google scholar
• “Soobşeniya Ştaba Armiy Gruzisnkoy Respubliki”, Gruzia, 31 DekabrYa 1918. google scholar
• “Soobşeniya Ştaba Armiy Gruzisnkoy Respubliki”, Gruzia, 1 YanvarYa 1919. google scholar
• “Soobşeniya Ştaba Armiy Gruzisnkoy Respubliki”, Gruzia, 3 YanvarYa 1919. google scholar
• “Sredi Gazet”, Gruzia, 4 YanvarYa 1919. google scholar
• “Şuleverin Alınması”, Azerbaycan, 2 Kanun-i Sani 1919. google scholar
• “Tiflis Konfransı”, Azerbaycan, 16 Teşrin-i Sani 1918. google scholar
• “Ultimativnaya Nota Gruziy”, Gruzia, 25 OktYabrYa 1918. google scholar
• “Usloviya PeremiriYa Mejdu Gruziey i Armeniey”, Gruzia, 18 YanvarYa 1919. google scholar
• “V Borçalinskom UYezde”, Gruzia, 23 OktYabrya 1918. google scholar
• “Voennoye Polojeniye v Borçalinskom Uyezde”, Gruzia, 26 Oktyabrya 1918. google scholar
• “Vozzvaniye k Gruzinskomu Narodu”, Gruzia, 21 Dekabrya 1918. google scholar
• “Za Den”, Gruzia, 20 DekabrYa 1918. google scholar
• “Za Den”, Gruzia, 22 DekabrYa 1918. google scholar
• “Zakavkazskoye Pravitelstvo Raspalos”, Petrogradskiy Golos, 2 İYunYa 1918. google scholar
• “Zakavkazskiy Seym Raspuşen”, Borba, 28 MaYa 1918. google scholar
• Abbasova, Mehriban, İstoriya Borçalinskogo Mahala, İzdatelstvo Sabah, Baku 2006. google scholar
• Ançabadze, Zaza, Alternativnaya İstoriya Gruziy, İzdaletstvo İntelekti, Tbilisi 2023. google scholar
• “Armeniya”, Malaya Sovetskaya Ensklopediya, Tom 1, İzdatelstvo Aksionernoye Obşestvo “SovetkaYa Ensklopediya”, Moskva 1928, s.419-422. google scholar
• Azerbaycan-Gürcüstan Münasibetleri Tarihi (XVIII Esr-XXI Esrin Evvelleri), Ed. İrade Bağırova, Şerg-Gerb NeşriYYat Evi, Bakı 2013. google scholar
• Azerbaycan Tarihi: Ali Mektebler Üçün Mühazire Kursu (XIX-XXI. Esrin Evvelleri), Ed. Azad RzaYev, Bakı Universiteti NeşriYYatı, Bakı 2010. google scholar
• Avalov, Zurab, Nezavisimost Gruziy v Mejdunarodnoy Politike (1918-1921), Paris 1924. google scholar
• “Borçala”, Ensklopediçeskiy Slovar Brokhauza i Yefrona, Tom 4, TipografiYa İ. A. Efrona, Sankt Peterburg 1891, s. 451-452. google scholar
• “Borçalı”, Azerbaycan Sovet Ensklopediyası, Cilt 2, AzerbaYcan Sovet EnsklopediYasının Baş RedaksiYası, Bakı 1978, s. 255-256. google scholar
• “Borçalo”, Bolşaya Ensklopediya, Tom 3, TipografiYa Knigoizdatelskago T-va ProsveşeniYe, Sankt Peterburg 1901, s. 559. google scholar
• Bulatov, Başir-İsmailova, Almas, “PolojeniYe Müslüman AzerbaYdjantsev TiflisskoY GuberniY Na Rubeje XIX-XX. VV. (EtnodemografiçeskiY i Sotsialno-EkonomiçeskiY Aspekt)”, İslamovedeniye, Tom 10, No: 1, s. 52-64. google scholar
• ÇağlaYan, K. Tuncer, “BüYük Ermenistan Projesi ve İngiltere”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Yıl 1999, Cilt 15, SaYı 44, s. 513-528. google scholar
• ÇalhuşYan, GrigoriY, Armyanskiy Vopros i Armyanskiye Pogromı v Rossiy (Panislamizm), Elektro-PeçatnYa A. Ter-AbramYan, Rostov Na Donu 1905. google scholar
• Çiloğlu, Fahrettin, Dilden Dine, Edebiyattan Sanata Gürcülerin Tarihi, Ant YaYınları, İstanbul 1993. google scholar
• Denikin, Anton, Oçerki Russkoy Smutı: Voorujennıye Silı Yugo Rossiy, Tom 4, İzdatelstvo Slovo, Berlin 1925. google scholar
• Djugeli, Valiko, Tyajelıy Krest (Zapiski Narodnogvardeytsa), TipografiYa Pravitelstva, Tiflis 1920. google scholar
• Elekberli, Eziz, Gedim Türk Oğuz Yurdu-Ermenistan, Sabah NeşriYYatı, Bakı 1994. google scholar
• Gafarov, Vasif, Batum Konfransında Ermeni Dövletinin Yaradılması ve İrevanın Ermenilere Verilmesi Meselesi, Herbi NeşriYYat, Bakı 2024. google scholar
• Gasımlı, Musa- Kelbizade, Elnur, Gürcüstanda Ermeni Teşkilatlarının Fealiyyeti (XIX- XXI Esrin Evvelleri), Rs Poligraf MMC, Bakı 2020. google scholar
• Geribov, Mahir, Bir Esr Boyunca Ermenistan-Azerbaycan Münasibetleri, Elm NeşriYYatı, Bakı 2015. google scholar
• Geribov, Mahir, “1918-1921-ci İllerde Ermensitan-Gürcüstan Münasibetleri ve Loru-Pembek Bölgesinin Ermenistan’a Birleştirilmesi”, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasının Nahçıvan Bölmesinin Heberleri: İçtimai ve Hümanitar Elmler Seriyası, Cilt 8, No: 3, Nahçıvan 2012, s. 69-75. google scholar
• Gogebaşvili, Yakov, Pravda o Tiflis, TipografiYa M. Şaradze, Tiflis 1897. google scholar
• “GruzinskaYa SovetskaYa SotsialistiçeskaYa Respublika”, Bolşaya Sovetskaya Ensklopediya, Tom 13, GosudarstvennoYe NauçnoYe İzda-telstvo “BolşaYa SovetskaYa EnsklopediYa”, Moskva 1952, s. 32-100. google scholar
• GuseYnzade, Rauf, Kavkaz i Armyane, PeçatnıY Dom Apostrof, Baku 2014. google scholar
• Güler, Atilla, Kafkasya: Zafer, İhanet ve Hüzün (1918-1919), Galeati YaYıncılık, Ankara 2021. google scholar
• Gürcistan, Ed. İbrahim Tellioğlu, Roin Kavrelishvili, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2024. google scholar
• Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1985. google scholar
• HabibbaYli, Samira, “Tarihten Günümüze Borçalı Bölgesine Ermeni İddiaları ve Bölgenin Türk (AzerbaYcanlı) Ahalisi”, Ermeni Araştırmaları, SaYı 67, Yıl 2020, s. 115-136. google scholar
• İsmaYılov, İsrafil, Azerbaycan Halgının Siyasi Medeniyeti, Zaman NeşriYYatı, Bakı 2002. google scholar
• İz İstoriy Armyano-Gruzinskih Otnoşeniy 1918 God (Pograniçnıye Konfliktı, Peregovorı, Voyna, Soglaşeniye), GosudarstvennaYa TipografiYa, Tiflis 1919. google scholar
• Kaçaznuni, Ovannes, Daşnaksutyun Bolşe Neçego Delat, İzdatelstvo Elm, Baku 1990. google scholar
• Karamanlı, Hüsamettin M., “Gürcistan”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 14, TDV İslam Ansiklopedisi Merkezi, İstanbul 1996, s. 314-316. google scholar
• Kazemzade, Firuz, Borba Za Zakavkazye (1917-1921), CA&CC Press, Stockholm 2010. google scholar
• MarhuliYa, Guram, Armyano-Gruzinskiye Vzaimootnoşeniya v 1918-1920 Godah, İzdatelstvo Universal, Tbilisi 2007. google scholar
• MarhuliYa, Guram, “KonturnaYa Karta ArmYanskoY Geopolitiki v GruziY”, Gafgazşünaslıg 2021, No: 1(2), s. 18-36. google scholar
• Memmedli, Şureddin, Parçalanmış Borçalı ve ya 1918-ci İl Ermenistan-Gürcüstan Müharibesinin Acı Neticesi, AzerbaYcan Dövlet NeşriYY-atı, Bakı 1995. google scholar
• Memmedov, Hegani, Azerbaycan Milli Harekatı (1875-1918-ci İller), Sabah NeşriYYatı, Bakı 1996. google scholar
• MovsisYan, Artak, Ermenistan Tarihi (Özet Kitap), Çev. Marta MinasYan, Yerevan Devlet Üniversitesi YaYınları, Yerevan 2017. google scholar
• Mustafa, Nazim, İrevan Şehri: Türk-İslam Varlığı Nasıl Yok Edildi, Berikan YaYınevi, Ankara 2015. google scholar
• Nesibli, Nesib, Azerbaycan Demokratik Respublikasının Harici Siyaseti, Ganun NeşriYYatı, Bakı 2011. google scholar
• Nosadze, Viktor, “Borba Za VosstanovleniYe TerritorialnoY Tselostni GruziY”, Literaturnaya Gruziya, 1991, No: 7, s. 142-208. google scholar
• Obozreniye Rossiyskih Vladeniy Za Kavkazom, V Statiçeskom, Etnografiçeskom, Topografiçeskom i Finansovom Otnoşeniyah, Çast I, V TipografiY Departamenta VneşneY Torgovli, Sankt Peterburg 1836. google scholar
• Okur, Hüdavendigar, Ermeni Olayları Kronolojisi: Millet-i Sadıka’dan Hayk’ın Çocuklarına, Bilgeoğuz YaYınları, İstanbul 2006. google scholar
• PetrosYan, Gegam, Otnoşeniya Respubliki Armenia S Rossiy (1918-1920), İzdatelstvo EGU, Erevan 2012. google scholar
• Sadıgov, Ramin, “1918-1920 Yıllarında Karabağ’da Ermeni İsYanları: AzerbaYcan Hükümeti’nin Toprak Bütünlüğünü Sağlamak İçin İsYancılara Karşı Mücadelesi”, Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Yıl 2021, Cilt 7, SaYı 1, s. 1-17. google scholar
• Sadıgov, Ramin, “Rus İhtilallerinin AzerbaYcan’a Etkileri: Bağımsızlığa Giden Yol”, Gazi Türkiyat Dergisi, 2015, SaYı 16, s. 165-185. google scholar
• Sadık, Ramin, Kısa Azerbaycan Tarihi, Yeditepe YaYınevi, İstanbul 2022. google scholar
• Sarıahmetoğlu, Nesrin, Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1920), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006. google scholar
• Şahin, Enis, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002. google scholar
• Şahtahtlı, Sabir, Böyük Ermenistan Hülyası: Faktlar ve Sübutlar, Araz YaYıncılık, İstanbul 2015. google scholar
• Şavrov, NikolaY, Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazye, TipografiYa RedaksiY Periodiçeskih İzdaniY Ministra Finansov, Sankt Peterburg 1911. google scholar
• Şirokorad, Aleksandr, Gruzia, Zakavkazskiy Tupik?, İzdatelstvo Veçe, Moskva 2010. google scholar
• VadaçkoriYa, Şota, Gürcüstan Siyasi Fikrinde Gürcü-Ermeni Münasibetleri Meselesi, MBM NeşriYYat, Bakı 2006. google scholar
• Umar, Afşin Burak, Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaksutyun) Kısa Tarihi 1890-1915, Lena YaYınları, Ankara 2014. google scholar
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge YaYınları, İstanbul 1976. google scholar
• Uratadze, GrigoriY İllarionoviç, Obrazovaniya i Konsolidatsiya Gruzinskoy Demokratiçeskoy Respubliki, Printed in GermanY, München 1956. google scholar
• “Yevgeni Petroviç Gegeçkori”, Malaya Sovetskaya Ensklopediya, Tom 2, İzdatelstvo AksionernoYe Obşestvo “SovetkaYa EnsklopediYa”, Moskva 1929, s. 404-405. google scholar
• “Zagafgaziya Seymi”, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Ensklopediyası, Cilt 2, Lider Neşriyyatı, Bakı 2005, s. 454-456. google scholar
• “Zakavkazye”, Malaya Sovetskaya Ensklopediya, Tom 3, İzdatelstvo Aksionernoye Obşestvo “Sovetkaya Ensklopediya”, Moskva 1929, s. 218-220. google scholar
• “Zakavkazskiy Komissariat”, Bolşaya Sovetskaya Ensklopediya, Tom 16, Gosudarstvennoye Nauçnoye İzdatelstvo “Bolşaya Sovetskaya Ensklopediya”, Moskva 1952, s. 342. google scholar