Divan Şiirinde Harf ve Kelime Oyunlarına Dair Bir Tasnif Denemesi

Hasan Kaya

-

Year 2013, Volume: 48 Issue: 48, 71 - 114, 21.01.2014

Abstract

The poets Divan used the letters in Arab alphabet for the purpose of likening for a lot of items, gave different meanings to the letters and associated between numbers and letters with a system whose origin dates back to years ago. The poet of Divan makes the apparent meaning of the poem into an art show by enriching the pun and letter artifice. Puns and letter artifices are related to forms and kinds closely like muamma, lugaz, isopsephic poem and elifname. While some of puns and letter artifices are simple, some of them have a complex strucure. The studies about the subject aren’t decently yet. It is obvious that especially we need serious studies about classifying of puns and letter artifices. In this article, puns and letter artifices were dealt with except forms and kinds as muamma, lugaz, isopsephic poem, one hundred and eighteen examples of sixty-three poets were evaluated, puns and letter artifices in these examples were explained and they were tried to classify under nine main titles.

Keywords

Letters, puns and letter artifices, muamma, lugaz

References

ADAŞ, Emine, Sutûrî, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyonkarahisar, 2008.
AK, Coşkun, Bağdatlı Rûhî Dîvânı Karşılaştırmalı Metin, I-II, Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa 2001.
AK, Coşkun, Muhibbî Dîvânı-İzahlı Metin-, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
AKDOĞAN, Yaşar, Ahmedî Dîvân, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-128334/h/ ahmedidivaniyasarakdogan. pdf (ET: 03.09.2012).
AKKAYA, Mehmet, Şemsi Paşa Divânı (İnceleme-Edisyon Kritikli Metin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1992.
AKSOYAK, İ. Hakkı, Gelibolulu Mustafa Âlî Divan, İnceleme, Tenkitli Metin, I-II, Turkish Sources, LXII Harvard 2006.
AKTAŞ, Hasan, Klasik Türk Şiirinde Edebî Sanatlar, Yort Savul Yayınları, Edirne 2004.
AKYÜZ, Kenan-Süheyl BEKEN-Sedit YÜKSEL ve Müjgân CUNBUR, Fuzûlî Türkçe Divan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1958.
AMBROS, Edith, The Iyrics of Me’âlî an Otoman poet of the 16th Century, Klaus Schwarz Verlag. Berlin 1982.
ARSLAN, Mehmet, “Zâtî’nin Şiirlerinde Mu‘ammâ Benzeri Harf ve Kelime Oyunlarına Dair”, Osmanlı Edebiyat-Tarih-Kültür Makaleleri, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2000, s. 305-317.
ARSLAN, Mehmet, Mihrî Hâtun Divânı, Amasya Valiliği Kültür Yayınları, Ankara 2007.
ARSLAN, Mustafa, Muhyî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2006.
ASLAN, Üzeyir, “Osmanlı Şiirinde ‘Nokta’”, Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler, Editörler: Emine Gürsoy Naskali ve Erdal Şahin, Melisa Matbaası, İstanbul 2008, s. 2943 AVŞAR, Ziya, Revânî Dîvânı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1128332/h/revanidivaniziyaavsar. pdf (ET: 03.09.2012). AYDEMİR, Yaşar, Ravzî Divanı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1213618/h/metin.pdf (ET: 03.09.2012). BAYAK, Cemal, Sehâbî Dîvânı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1213653/h/metin.pdf (ET: 03.09.2012). BEKTAŞ, Ekrem, Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-275467/h/muvakkitzade-pertev.pdf (ET:009.2012).
BİLGEGİL, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât), Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.
BİLGİN, Azmi, Nigârî  ö. 1885 
Dîvân, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1281559/h/nigar-i-divani-azmi-bilgin-.pdf (ET: 03.09.2012).
BİLGİN, Azmi, Ümmî Sinan Divanı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1215488/h/immigirismetin. pdf (ET: 03.09.2012).
BİLKAN, Ali Fuat, Nâbî Dîvânı, I-II, MEB Yayınları, İstanbul 1997.
BİLKAN, Ali Fuat, Türk Edebiyatında Mu‘ammâ, Akçağ Yayınları, Ankara 2000.
COŞKUN, Ali Osman, Simkeş-zâde Feyzî Dîvânı (İnceleme-Metin-İndeks), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1990. ÇABUKEL DEMİRKOL, Hatice, Divan-ı Nüzhet
İnceleme-TenkitliMetin-İndeks, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2003.
ÇAKICI, Bilal, Fedaî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2005.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, Yahyâ Bey Dîvan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1977.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve M. Ali TANYERİ, Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı, III, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1987.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve M. Ali TANYERİ, Üsküblü İshâk Çelebî Divan Tenkidli Basım, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1989.
ÇELEBİOĞLU, Âmil, “Elif Harfiyle İlgili Bazı Edebî Husûsiyetler”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, MEB Yayınları, İstanbul 1998, s. 607-624.
ÇELEBİOĞLU, Âmil, “Harflere Dair”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, MEB Yayınları, İstanbul 1998, s. 599-606.
DEMİRALAY, Mehmet, Hüdâyî-i Kadîm (16. yy) ve Dîvânı İnceleme-Tenkidli Metin, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2007.
DEMİREL, Mustafa, “Eski Türk Edebiyatında Harflerin Dili”, Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler, Editörler: Emine Gürsoy Naskali ve Erdal Şahin, Melisa Matbaası, İstanbul 2008, s. 251-264.
DEMİREL, Mustafa, İbn-i Kemâl Dîvân Tenkidli Metin, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1996.
DEMİRKAZIK, H. İbrahim, 18. yy. Şairi Mustafa Fennî, Dîvân (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), I-II, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2009.
DEMİRKAZIK, H. İbrahim, “Mustafa Fennî’nin (Öl. 1745) Lugazlarının Özellikleri ve Divan’da Olmayan Yedi Lugazının Tenkitli Metni”, Divan Edebiyatı Araştırmaları, S. 5, İstanbul 2010, s. 35-80.
DİLÇİN, Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara 2000.
EĞRİ, Aysel, 17. yy. Şairlerinden Hikmetî ve Divanı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2006.
ERDEM, Kadri, Kutup (Seyyid) Osman Fazlî Divânı İnceleme-Metin, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2008.
ERSOY, Ersen, II. Bayezid Devri Şâirlerinden Münîrî Hayatı, Eserleri ve Dîvânı (İncelemeTenkitli Metin), ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-275468/h/muniri.pdf (ET: 002012).
GENÇTÜRK DEMİRCİOĞLU, Tülay, “Cemilî Divanı’nda Kelime ve Harf Oyunları” Journal Of Turkish Studies Türklük Bilgisi Araştırmaları, Kaf Dağının Ötesine Varmak Günay Kut Anısına, Volume 27/II 2003, s. 153-160.
GÜN, Salih, Çâkerî Dîvânı İnceleme-Metin, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1998.
GÜNDÜZ, Erol, İbrâhîm Tâ’ib Dîvânı (İnceleme-Metin), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 2009.
GÜRGENDERELİ, Müberra, Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divanı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-213638/h/metin.pdf (ET: 03.09.2012).
HARMANCI, M. Esat, Süheylî Ahmed bin Hemdem Kethudâ Dîvân, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ dosya/1-215254/h/girismetin.pdf (ET: 03.09.2012).
KAHRAMAN, Bahattin, Arşî Divânı’nın Tenkidli Metni, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1989.
KARACA, Oktay Selim, Hâşimî Divânı (Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divanı’nın Karşılaştırmalı Metni), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 1995.
KARACAN, Turgut, Bosnalı Alaeddin Sabit Divan, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas 19 KARAVELİOĞLU, Murat Ali, On Altıncı Yüzyıl Şairlerinden Prizrenli Şem‘î’nin Divanı’nın Edisyon Kritiği ve İncelenmesi, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1219047/h/prizrenlisemi.pdf (ET: 03.09.2012).
KARLITEPE, Mustafa, Kelâmî Dîvânı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2007.
KAYA, Hasan, Pervâne Beg Nazîre Mecmuası (165a-199b) Transkripsiyonlu ve Edisyon Kritikli Metin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2002.
KERBIYIK, Mehmet, Kâtib-zâde Sâkıb Dîvânı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1275466/h/katibzade-sakib.pdf (ET: 03.09.2012).
KILIÇ, Filiz, Âşık Çelebi Dîvânı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-213614/h/ asikcelebidivanifilizkilic.pdf (ET: 03.09.2012).
KILIÇ, Hulûsi ve Kâzım YETİŞ, “Cinas”, DİA, I-XLI (Neşri devam etmektedir), TDV Yayınları, VIII, İstanbul 1993, s. 12-14.
KORKUT, Gülçiçek, Dîvân-ı Le’âlî (İnceleme-Metin), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004.
KÜÇÜK, Sabahattin, Bâkî Dîvânı Tenkintli Basım, TDK Yayınları, Ankara 1994.
OKMAK, Özgür, Ahmed Bâdî Dîvânı (Metin-İnceleme), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne 2008.
OKUMUŞ, Sait, Nebzî Divanı (İnceleme-Metin), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 2007.
ÖZER, Sait, Nâtıkî Dîvânı (Karşılaştırmalı Metin-İnceleme), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas 2006.
ÖZKAT, Mustafa, Kara Fazlî’nin Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2005.
ÖZTOPRAK, Nihat, “Elifnâmelerin Tertip Hususiyetleri ve Metin Tesisindeki Yeri”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu 25-27 Nisan 2007, Bildiriler 2 (K-Z), Erzurum 2009, s. 817-8
ÖZTOPRAK, Nihat, “Halk ve Divan Şiirinde Cinas Sanatının Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme”, Türk Kültürü İncelemeleri, S. 1, İstanbul 1999, s. 155-174.
ÖZYILDIRIM, Ali Emre, Hamdullah Hamdî Divanı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ dosya/1-213628/h/metin.pdf (ET: 03.09.2012).
ÖZYILMAZ, Kezban, Kâmî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 19 PALA, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 1995.
PALA, İskender, “Harfler Dünyası”, Müstesna Güzeller, İnsan Yayınları, İstanbul 1995, s. 1531
SARAÇ M. A. Yekta, Emrî Divanı, Eren Yayınları, İstanbul 2002.
SARAÇ, M. A. Yekta, Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2000.
SAVRAN, Ömer, “Klasik Türk Şiirinde Bedenin Harflere Yansıması”, Turkish Studies, Volume 4/2 Winter 2009, s. 928-937.
SEZER, Müslih, Cesârî Dîvânı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2009.
ŞENGÜN, Necdet, Nazîr İbrahim ve Dîvânı (Metin-Muhtevâ-Tahlîl), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanlamış Doktora Tezi, İzmir 2006.
TARLAN, Ali Nihad, Necati Beg Divanı, MEB Yayınları, İstanbul 1997.
TARLAN, Ali Nihad, Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı, I, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1967.
TARLAN, Ali Nihad, Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı, II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
TÖKEL, Dursun Ali, Divan Şiirinde Harf Simgeciliği, Hece Yayınları, Ankara 2003.
TÖKEL, Dursun Ali, Fütûhî Dîvanı İnceleme-Metin-Sözlük, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun 1993.
TULUM, Mertol ve M. Ali TANYERİ, Nev’î Divan, Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1977.
ÜZGÖR, Tahir, Fehîm-i Kadîm, Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1991.
YAĞMUR, Bahri, Hilâlî Dîvânı İnceleme-Metin, Hacettepe Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1998.
YAKAR, Halil İbrahim, Gelibolulu Sun‘î Dîvânı, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ dosya/1-213620/h/gelibolulu.pdf (ET: 03.09.2012).
YAKIT, İsmail, Türk-İslâm Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, Ötüken Neşriyat, Ankara 2003.
YAPA, Melek Bıyık, Aşkî Mustafa Dîvânı Edisyon Kritik, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2007.
YAŞAR, Muhammed, Bâlî Hayatı, Edebî Kişiliği Dîvânının Tenkitli Metni (İnceleme-Metin), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2005.
YAŞAR, Zübeyde, Sevdâyî Dîvânı’nın Çeviri Yazı Metni ve Günümüz Türkçesiyle Nesre Aktarımı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2008.
YURTSEVER, M. Murat, İsmâil Hakkî Dîvânı (İnceleme-Metin), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bursa 1990.
ZÜLFE, Ömer, “Emrî Divanında Harf Oyunları”, Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler, Editörler: Emine Gürsoy Naskali ve Erdal Şahin, Melisa Matbaası, İstanbul 2008, s. 2652
ZÜLFE, Ömer, On Altıncı Yüzyıl Şairi Selîkî ve Şiirleri, ekitap, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ dosya/1-213657/h/girismetin.pdf (ET: 03.09.2012).