Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri

Year 2019, Volume: 59 Issue: 1, 1 - 26, 29.06.2019

Özlem Ayazlı

https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0007

Abstract

Bu çalışmanın amacı, ileride tarafımdan tamamlanması düşünülen Sarı Uygurca etimolojik sözlüğün “U-Ü” maddelerine katkı sağlamaktır. Bu amaçla, 1957 yılında Sergey Yefimoviç Malov’un yayımladığı Yazık jyoltıh uygurov: Slovar’ i grammatika ve 1976 yılında Tenişev’in yayımladığı Stroy sarıg-yugurskogo yazıka adlı çalışmalarının “U-Ü” maddeleri incelenmiştir. Söz konusu çalışmaların sözlük bölümlerindeki maddeler ve madde içerisindeki cümle örnekleri Türkiye Türkçesine çevrilmiş, çeviri yapıldıktan sonra sözcüklerle ilgili etimolojiler verilmiştir. Sözcükler hem tarihî hem de modern Türk dilleri ile karşılaştırılmıştır. “U-Ü” maddelerine ait toplam 197 sözcük tespit edilmiştir. Sarı Uygurca sözlüklerin “U-Ü” maddeleri çerçevesinde diğer Türk dilleri ile yapılan karşılaştırma sonucunda ortaya çıkan veriler ise şöyledir: Sarı Uygurca ile Kuzey ve Güney Sibirya Türk dillerinde 12 ortak sözcük tespit edilmiştir. Tespit edilen bu sözcükler şunlardır: ulğak, ulug, uttur, uza-, uzruk, uzun, üç, üçür-, üleş-, ürek, ürgen-, ürget-. Sarı Uygurca söz varlığının 32’si Hakasçada, 30’u Altaycada, 27’si Tuvacada, 18’i de Yakutçada saptanmıştır. Ortaya çıkan bu veri yaklaşık değerleri içermekle birlikte Sarı Uygurcanın Güney Sibirya dilleri ile yakından ilgili olduğunu teyit etmektedir. “U-Ü” maddelerinin söz varlığı doğrultusunda bütün modern dillerde ya da dil gruplarında kimi ses değişikleri ile görülen 23 ortak sözcük belirlenmiştir: uç, uç-, ula-, ulgak, ulug, ulus II, unut-, ürk-, ürküt-, uttur, uza-, uzun, uzut-, üç, üçür-, ülem, ülis-, ürek, ürgen-, ürget-, üy, üz-, üzge.

Keywords

Sarı Uygurca, etimoloji, Eski Türkçe, tarihî ve modern Türk diller

Etymological Attempts on Yellow Uyghur: U-Ü Items

Abstract

The aim of this paper is to contribute to the “U-Ü” items of Yellow Uyghur etymological dictionary which I plan to complete in the future. For this purpose, “U-Ü” items were investigated in Yazık jyoltıh uygurov: Slovar’ i grammatika published by Sergey Yefimoviç Malov in 1957 and Stroy sarıg-yugurskogo yazıka published by Tenişev in 1976. Items of dictionary parts and sentence examples in the items that were taken from these studies were translated into Turkish and etymologies about the words were listed. Then those words were compared with both historical and modern Turkic languages. A total of 197 words were identified in “U-Ü” items. The results of this comparison “U-Ü” items of Yellow Uyghur dictionaries with the other Turkic languages are as follows: 12 common words were identified in Yellow Uygur and North-South Siberian Turkic languages. These words are as follows: ulğak, ulug, uttur, uza-, uzruk, uzun, üç, üçür-, üleş-, ürek, ürgen-, ürget-. It was found that Yellow Uyghur words were detected in some languages, such as 32 of them in Khakas, 30 of them in Altay, 27 of them in Tuvanian and 18 of them in Yakut. This data containing approximate value confirms that Yellow Uyghur is closely related to South Siberian Turkic languages. It was determined 23 common words which are seen with some sound changes in all modern languages or languages groups in accordance with vocabulary of “U-Ü” items: uç, uç-, ula-, ulgak, ulug, ulus II, unut-, ürk-, ürküt-, uttur, uza-, uzun, uzut-, üç, üçür-, ülem, ülis-, ürek, ürgen-, ürget-, üy, üz-, üzge.

Keywords

Yellow Uyghur, etymology, Old Turkic, historical and modern Turkic languages

References

• Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, III Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I (5. bs.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2015). Sarı Uygurcadaki Moğolca Ödünçlemeler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8 (41), 103-11.
• Ayazlı, Ö. (2016). Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler. International Journal of Languages Education and Teaching, 4 (2), 290-313.
• Ayazlı, Ö. (2017a). Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: I ve İ Maddesi. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Enstitüsü Elektronik Dergisi, 8 (21), 148-171.
• Ayazlı, Ö. (2017b). S. Y. Malov ve E. R. Tenişev’in Sarı Uygurca Sözlükleri Üzerine Etimolojik Denemeler: E Maddesi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. Electronic Journal of Social Sciences 16, (63), 1320-1338.
• Bammatov, Z. Z. (1969). Kumıksko russkiyy slovar’. Moskva 1969.
• Baskakov, N. A., A.İ. İnkijekova-Grekul (1953). Hakassko-russkiy slovar′. Moskva.
• Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-russkiy slovar’. Moskva.
• Baskakov, N. A., Karriyev, B. A, Hamzayev, M. Ya. (1968). Turkmensko-russkiy slovar’. Moskva.
• Battal, A. (1997). İbni-Mühennā Lūgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın Kısa Sözvarlığı. İstanbul: Dil ve Edebiyat Dizisi 6.
• Dirks, W. (2005). Uzbek English Dictionary. The Central Asian Heritage Group.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen I-IV. Wiesbaden.
• Doerfer, G., Tezcan, S. (1980). Wörterbuch Des Chaladsch (Dialekt von Charrab). Budapeşt: Akadémiai Kiadó.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrasowitz Verlag.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Gülsevin, S. (2016). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hüseynov, H. (1941). Azerbaydjansko-russkiy slovar’. Baku. Kaçalin, M. S. (2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A., Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Malov, S. Y. (1957). Yazık jyoltıh uygurov: slovar i grammatika. Alma-Ata.
• Naskali, E. G., Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Naskali, E. G., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L., Koç, A. (2000). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip, E. N. (1993). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen. Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekarskiy, E. K. (1907-1930). Slovar’ yakutskogo yazıka I-III.
• Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-dialecte (Opıt slovarya tyurskix nareçiy). I Cilt. Sankt Peterburg.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Roos, M. E. (2000). The Western Yugur (Yellow Uygur) Language, Grammar, Text, Vocabulary. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Leiden: Rijks Üniversitesi.
• Sevortyan, E.V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Moskva.
• Skvortsov, M. İ (1982). Çăvaşla-vırăsla slovar′. Çuvaşsko-russkiy slovar’. Moskva.
• Sleptsov, P. A (1972). Yakutsko-russkiy slovar′. Moskva.
• Starostin, S., Dybo, A., Mudrak, O. (2003). Etimological Dictionary of the Altaic Languages. LeidenBoston: Brill.
• Tannagaşeva, N. N. Kurpeşko, Akalın, Ş. H. (1995). Şor Sözlüğü. Türkoloji Araştırmaları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez M., Ceylan, E., Ölmez, Z., Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M. (2003). Türk Dilleri Giriş (2. bs.). İstanbul: Dil ve Edebiyat Dizisi 2.
• Tenişev, E. R., Todayeva B. H. (1966). Yazık jyoltıh Uygurov. Moskva. Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva.
• Tenişev, E. R. (1976). Stroy sarıg-yugurskogo yazıka. Moskva.
• Türk Dil Kurumu (1972). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. Cilt VI (U-Z). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1979). Derleme Sözlüğü. Cilt XI (U-Z). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1998). Türkçe Sözlük (9 bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, H. (2015). Eski Türkçe ile Yakutçanın Sözvarlığının Ünlüyle Başlayan Sözcükler Bakımından Karşılaştırılması. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Türk Dili Doktora Programı. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü. Cilt II (K-Z). (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.