Türk ve İran Meddahlığının Mukayesesi Üzerine Bir Deneme

Year 2025, Volume: 65 Issue: 2, 226 - 247, 01.09.2025

Nurullah Gözcü

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1536306

Abstract

Türk edebiyatı ve kültüründe tek kişilik performans sanatını temsil eden meddahlık, mizahi ögelerle zenginleştirilmiş anlatıların doğrudan ya da taklitler eşliğinde aktarılmasıdır. Anlatma sanatının geliştiği her kültür ortamında farklı adlandır malarıyla bulunan geleneğin, tarihî kökleri doğal olarak sözlü anlatının gelişimiyle paraleldir. Ancak dönem, din, kültür etkileşimleri gibi farklı etkiler altında şekillenerek anlatı kaynakları değişmiş ve bulunulan kültüre özel bir form meydana gelmiştir. Türk meddahlığı da Şamanlığın toplumsal iş bölümü sonrası ozanlığın devamı olarak sürdürülmüş mizah türünün ve gündelik, yerel konuların işlenmesiyle Anadolu sahasına özgü bir yapı oluşturmuştur. Bunu mukabil yalnızca kavramsal olarak benzerlik oluşturmadığı ve din, kültür gibi karşılıklı etkileşimlerin yaşandığı bilinen İran’da meddahlık, Şiilik etkisiyle ağırlıklı olarak dram ve dinî yapıda işlenmektedir. Türk meddahlığının kaynaklarına, tarihî gelişimine ve değişimine farklı bir pencereden bakabilmek amacıyla söz konusu çalışmada Türk ve İran meddahlığı mukayese edilmiştir. Bu kapsamda Türk sahası için metin merkezli çalışmalardan, İran sahası içinse hem alan çalışmasıyla derlenen kaynaklardan hem de metin merkezli kaynaklardan faydalanılmıştır. Araştırma sonucunda her iki kültürdeki meddahlığın anlam değişimi ve tarihî gelişimi ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Öte yandan dram ve mizah ayrışmasının icracıdan performansa, dinleyiciden aksesuara ne denli değişiklik oluşturduğu da çalışmanın en önemli çıktıları arasındadır.

Keywords

Meddah , Türk , İran , dram-mizah , mukayese

An Essay on the Comparison of Turkish and Iranian Meddah (Storyteller-Eulogist)

Abstract

Meddah (storyteller-eulogist) tradition, a prominent form of solo performance within Turkish literature and culture, involves narrating stories enriched with humorous elements, either directly or through imitations. Its historical roots, observable under various names across different cultural contexts where narrative arts have flourished, parallel the broader evolution of oral storytelling traditions. Nonetheless, narrative forms have been distinctly shaped by historical periods, religious beliefs, and cultural interactions, resulting in unique adaptations within each cultural milieu. In Turkish culture, the meddah tradition evolved from the minstrel heritage, which itself emerged from the specialization within shamanic practices. This evolution led to a distinctively Anatolian form characterized by the incorporation of humor and engagement with local, everyday themes. In contrast, in Iranian culture, despite clear conceptual similarities and mutual religious and cultural influences, the meddah tradition predominantly took on a dramatic and religious character, profoundly influenced by Shiism. This study aims to offer a novel comparative analysis of the Turkish and Iranian meddah traditions, examining their origins, historical developments, and transformations. To achieve this, textual analyses were conducted for the Turkish tradition, while a combination of fieldwork and textual research was employed for the Iranian tradition. Consequently, this study highlights important semantic shifts and historical trajectories within both cultures. Among the key findings is the critical role that the separation of dramatic and humorous elements plays in altering not only the nature of the performance itself but also the roles of the performer, audience interaction, and accompanying accessories.

Keywords

Meddah (storyteller-eulogist) , Turkish , Iran , drama-humor , comparison

References

• Aghaie, Kamran Scot. The Martyrs of Karbala: Shi’i Symbols and Rituals in Modern Iran. University of Washington Press, 2004. google scholar
• Akçam, Harun. “Sosyal Yapı Yönüyle Meddahlık.” Geleneksel Türk Halk Tiyatrosu içinde, ed. Abdulkadir Emeksiz. Alfa Yayınları, 2024. google scholar
• Algar, Hamid. “Religious Forces in Eighteenth and Nineteenth Century Iran.” In The Cambridge History of Iran. Vol. 7, edited by Peter Avery, Gavin Hanbly, and Charles Melville. Cambridge University Press, 2008. google scholar
• Alizadeh, Farideh, and Mohd Nasir Hashim. “When the Attraction of Ta’ziyeh Is Diminished, the Community Should Inevitably Find a Suitable Replacement for It.” Cogent Arts & Humanities 3, no. 1 (2016): 1-13. https://doi.org/10.1080/23311983.2016.1190482. google scholar
• Anassori, Jaber. Passion Play (Taaziz): A Treasure of Iranian Doctrinaire and Religious Plays. Kayhan International, 1994. google scholar
• And, Metin. “Eski İstanbul’da Meddah Kahvehaneleri.” Folklor, no. 3 (1969b): 7-8. google scholar
• And, Metin. Geleneksel Türk Tiyatrosu. Bilgi Yayınevi, 1969a. google scholar
• And, Metin. Ritüelden Drama: Kerbela-Muharrem-Ta’ziye. Yapı Kredi Yayınları, 2018. google scholar
• Arıoğlu, İ. Ethem. “Günümüzde Meddahlık.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2011. Ulusal Tez Merkezi (310720). google scholar
• Azarm, Milad. “Shadow Performance in Iran.” Iranian Studies 56, no. 4 (2023): 793-809. https://doi.org/10.1017/irn.2023.37. google scholar
• Bars, Mehmet Emin. “Geçmişten Günümüze Meddahlık Geleneğindeki Değişim/Dönüşümler: Meddahlıktan Stand-up’a.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, no. 30 (2019): 7-25. https://doi.org/10.20427/turkiyat.487159. google scholar
• Bekbabayi, Behruz, ve Umut Başar. “Muharrem Âyinlerinde İslam Öncesi İnanç İzleri: İran Türkleri Örneği.” Millî Folklor 16, no. 125, (2020): 110-122. https://dergipark.org.tr/tr/pub/millifolklor/issue/53509/597675. google scholar
• Beyzaie, Bahram. Namayesh dar Iran. Roshangaran, 2000. google scholar
• Bilge Savcı, Esra. “Söze Dayanan Seyirlik Oyunlar.” Türk Halk Edebiyatı içinde, ed. Abdülkadir Emeksiz. Alfa Yayınları, 2023. google scholar
• Browne, Edward G. A Literary History of Persia. Vol. 4. Cambridge University Press, 1954. google scholar
• Chelkowski, Peter J. Taziyeh: Ritual and Drama in Iran. New York University Press, 1979. google scholar
• Collinet, Annabella. “Performance Objects of Muharram in Iran: A Story through Steel.” Journal of Material Cultures in the Muslim World 1, no. 1-2 (2021): 226-247. https://doi.org/10.1163/26666286-12340010. google scholar
• Della, Pietro. Sefername-yi Pietro Della Valle: Kısm-ı Merbut be İran. Translated by Shojaeddin Shafa. Kitap Tercümesi ve Yayıncılık Kurumu, 1869. google scholar
• Düzgün, Dilaver. “Türkiye’de Geleneksel Tiyatro Çalışmaları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, no. 52 (2014): 143-158. google scholar
• Ebu Ja’far Muhammad İbn Jarir Tabari. The History of al-Tabari. Translated by Yohanan Freidmann. State University of New York Press, 1992. google scholar
• Elbadri, Rachid. Shia Rituals: The Impact of Shia Rituals on Shia Sociopolitical Character. Lambert Academic Publishing, 2010. google scholar
• Emeksiz, Abdülkadir. “Geleneksel Türk Tiyatrosunda Seyirci Odaklı İcra Farklılaşması.” Dümbüllü İsmail Efendi ve Dünden Geleceğe Geleneksel Türk Tiyatrosu Bildirileri (6-7 Kasım 2007) içinde ed. Süleyman Şenel. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2008. google scholar
• Emin, Ahmet. İran. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, 1341, t.y. 38-42. google scholar
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra - Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van. 4. Kitap, 2. Cilt. haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. Yapı Kredi Yayınları, 2001. google scholar
• Eyniferd, Hüseyin. “Meddah Hüseyin Eyniferd.” Telegram, 27 Ekim, 2023. https://web.telegram.org/a/#-1001009940124. google scholar
• Gaffary, Farrokh. “Evolution of Rituals and Theater in Iran.” Iranian Studies 17, no. 4 (1984): 361-389. https://doi.org/10.1080/00210868408701638. google scholar
• Gözcü, Nurullah. Kimlik ve İnanç Sınırında İran Türklerinin Mersiye ve Meddahlık Geleneği. Nobel Bilimsel Eserler Yayınları, 2024. google scholar
• Gözcü, Nurullah ve Metin Özarslan. “İran Türklerinin Mersiye Geleneğinde Zencan Ekolü Meddah Mektepleri”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 12, no. 38 (2024): 303-324. https://doi.org/10.33692/avrasyad.1380104. google scholar
• Herbert, Thomas. Travel in Persia (1627-1629). George Routledge, 1928. google scholar
• Hosseinalemi, Amir. “The Positions of Iranian Traditional and Ritual Drama in the Developmental Communications with the Emphasis on the Rural Areas in Iran.” International Journal of Research in Humanities 2, no. 12 (2014): 33-42. google scholar
• ICHHTO (Iran’s Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization). “Naqqāli, Iranian Dramatic Story-Telling.” Archived April 18, 2024. https://ich.unesco.org/en/USL/naqqli-iranian-dramatic-story-telling-00535. google scholar
• ICHHTO (Iranian Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization). “Ritual Dramatic Art of Ta‘zīye.” Archived April 20, 2024. https://ich.unesco.org/en/RL/ritual-dramatic-art-of-tazye-00377. google scholar
• Iranian Dramatic Art Center. “Ritual Dramatic Art of Ta‘zīye.” UNESCO Intangible Cultural Heritage, Archived April 20, 2024. https://ich. unesco.org/en/RL/ritual-dramatic-art-of-tazye-00377. google scholar
• Irwin, Robert. The Arabian Nights: A Companion. 2nd ed. I.B. Tauris, 2004. google scholar
• İtkin, Rıza. “Zelzele.” Kanlı Çiçekler: Gilan ve Zencan Depremine Ohşamalar içinde, ed. M. Şimşek. Şafak Yayınevi, 1990. google scholar
• İto, Kiyoko. “Türk Meddah Hikâyeleri ile Japon Rakugo(Nükteli Hikâye)larının Mukayesesi.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012. Ulusal Tez Merkezi (314686). google scholar
• Kaempfer, Engelbert. Sefernâme-i Kempfer. Translated by Kikavus Jahandari. Harazmi Yayınları, 1984. google scholar
• Kaim, Agnieszka Ayşen. “Sözlü Edebiyat ve Gösteri Kültürünün Buluşma Noktası: ‘Meddah’ Tek Kişilik Tiyatro.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 46, no. 1 (2006): 271-282. https://doi.org/10.1501/Dtcfder_0000001027. google scholar
• Köprülü, Mehmed Fuad. Edebiyat Araştırmaları 1. 5. baskı. Akçağ Yayınları, 2012. google scholar
• Köprülüzade, Mehmed Fuad. Bugünkü Edebiyat. Cihan Biraderler Matbaası, 1924. google scholar
• Lytko, Agnieszka Ayşen. “Meddah-Avrupa ve Doğu Tiyatro Geleneğinin Bağlamında Tek Oyunculu Meddah Türk Tiyatrosu.” Tiyatro Araştırmaları Dergisi 12, no. 12 (1995): 27-45. https://doi.org/10.1501/TAD_0000000195. google scholar
• Marzolph, Ulrich. “Professional Storytelling (Naqqālī) in Qājār Iran.” In Orality and Textuality in the Iranian World: Patterns of Interaction across the Centuries, edited by J. Rubanovich. Brill, 2015. google scholar
• Mazaheri, Muhsin Hessam. Kitab-ı Resane-yi Şia. Arma Yayınları, 2011. google scholar
• Muhammedpour, Muhammed Emin, Ali Asghar Baba Safari ve Gulamreza Sotoudeh. “Temayüz-i Şiveha-yı İcrayi-yi Terane ve Tasnif-i Dini ez İrfani”. Mito-Mistik Edebiyat (Fars Dili ve Edebiyatı Dergisi) 17, no. 64 (2021): 175-200. https://www.doi.org/10.30495/mmlq. 2021.683647. google scholar
• Nematollahi Mahani, Mahnia A. The Holy Drama: Persian Passion Play in Modern Iran. Leiden University Press, 2013. google scholar
• Nutku, Özdemir. Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1997. google scholar
• Nutku, Özdemir. “Âşık ve Meddah Hikâyeleri.” Çukurova Üniversitesi Türkoloji 1298 (2006): 183-193. Erişim 20 Şubat, 2025, https://turkoloji. cu.edu.tr/makale_sistem/tum_list.php?t=tum&psearch=Nutku. google scholar
• Örs, Derya. “Siyavuş,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 308-309. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009. google scholar
• Page, Mary Ellen. “Naqqali and Ferdowsi: Creativity in the Iranian National Tradition.” PhD diss., University of Pennsylvania, 1977. Core.ac.uk (78-6630). google scholar
• Page, Mary Ellen. “Professional Storytelling in Iran: Transmission and Practice.” Iranian Studies 12, no. 3-4 (1979): 195-215. https://doi. org/10.1080/00210867908701555. google scholar
• Rafifar, Jalaleddin and Asghar Shirmohammadi. “An Anthropological Study on the Origin and Content of Ta’zieh.” International Journal of Social Sciences (IJSS) 5, no. 4 (2015): 63-74. https://sanad.iau.ir/en/Article/805061. google scholar
• Rahmani, Cabbar. Kitab-ı Tegyirat-ı Menasik-i Azadari-yi Muharrem. Tisa Yayınları, 2014. google scholar
• Riggio, Milla C. “Ta’ziyeh in Exile: Transformations in a Persian Tradition.” Comparative Drama 28, no. 1 (1994): 115–140. https://doi.org/ 10.1353/cdr.1994.0005. google scholar
• Sevengil, Refik Ahmet. İstanbul Nasıl Eğleniyordu. (4. basım). İletişim Yayınları, 1993. google scholar
• Szklarz, Joanna and Maryam Moradi. “Gordāfarid of Šāh-nāma, the Woman, Who Revolutionized the Naqqāli Tradition.” Historia i Świat, no. 12 (2023): 193-206. https://doi.org/10.34739/his.2023.12.12. google scholar
• Şahidi, İnayetullah. Kitab-ı Pezhuveshi der Ta’ziye ve Ta’ziyekhani: ez Agaz ta Akher-i Dovre-yi Kacar der Tahran. Kültürel Araştırmalar Ofisi, 2001. google scholar
• Şen, Hüseyin Emre. “Geçmişten Günümüze Meddah.” Yüksek Lisans tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2017. Ulusal Tez Merkezi (466228). google scholar
• Tafazzoli, Ahmad. “Arjāsp.” Encyclopedia Iranica. II, Fasc. 4: 412. 2013. Accessed April 19, 2024. https://iranicaonline.org/articles/arjasp. google scholar
• Tavernier, Jean Baptiste. Sefername-i Tavernier. Translated by Hamid Arbab Şirani. Nilüfer Yayınları, 2004. google scholar
• TRT Arşiv. “Münir Özkul ve Müşfik Kenter’den meddah nedir? (1990).” YouTube, 5 Mayıs, 2022. https://www.youtube.com/watch?v=w_ rSDXJyWfM. google scholar
• Turkish National Commission for UNESCO. “Arts of the Meddah, Public Storytellers.” Archived April 19, 2024. https://ich.unesco.org/en/ RL/arts-of-the-meddah-public-storytellers-00037. google scholar
• UNESCO Türkiye Millî Komisyonu (UTMK). “Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerinde Türkiye.” Erişim 18 Nisan, 2024, https://tinyurl. com/8p83e6rj. google scholar
• Wehr, Hans. A Dictionary of Modern Written Arabic. 3rd ed. edited by J. Milton Cowan. Spoken Language Services, 1976. google scholar
• Yamamoto, Kumiko. “From Storytelling to Poetry. The Oral Background of the Persian Epics.” PhD diss., University of London, 2000. ProQuest Number (10731629). google scholar
• Yarşatır, İhsan. “Taʿziyeh and Pre-Islamic Mourning Rites in Iran.” In Taʿziyeh: Ritual and Drama in Iran, edited by Peter J. Chelkowski. New York University Press, 1979. google scholar