A Pre-Classical Chagatai Turkish Fiqh Book and Its Vocabulary

Year 2025, Volume: 65 Issue: 2, 248 - 275, 01.09.2025

Mehdi Rezaei

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1557997

Abstract

Khwarezm Turkish, which occupies an important place in the historical development of the Turkish language, played a bridging role between the Karakhanid and Chagatai periods, when the Turkish language underwent various phonetic, morphological, and vocabulary changes and entered a new phase. Works from the Khwarezm period primarily include religious texts, as well as dictionaries, poetry, works on natural science, divination texts, Quran translations, decrees, and letters. The Chagatai period, encompassing nearly five centuries, saw Turkish literature achieve its greatest heights, especially during the age of Ali-Shir Nava'i, resulting in the creation of numerous literary, historical, religious, and other diverse works. Works from the late Khwarezm and early Chagatai periods demonstrate linguistic characteristics of both. One instance is a fiqh book from the pre-classical Chagatai Turkish period, which exhibits more archaic features when compared with other works written in Chagatai Turkish. This work primarily contains words not even found in works from the Khwarezm period or those unattested in any other Turkish language source. Drawing on the distinctions identified by linguists between Khwarezm and Chagatai Turkish, this study demonstrates that the work in question dates to the pre-classical Chagatai period and provides a list of certain words uncommon in Chagatai texts.

Keywords

Khwarezm Turkish , Chagatai Turkish , pre-classical Chagatai Turkish , fiqh book , vocabulary

Klasik Öncesi Çağatay Türkçesi Fıkıh Kitabı ve Onun Söz Varlığı

Abstract

Türk dilinin tarihî gelişimi içinde önemli bir yer tutan Harezm Türkçesi, Karahanlı dönemi ile Çağatay dönemi arasında köprü rolü oynamıştır. Söz konusu dönemde Türk dili ses bilgisi, biçim bilgisi ve söz varlığı bakımından farklı değişmelere maruz kalmış, yeni bir evreye girmiştir. Dinî eserler başta olmak üzere sözlük, şiir, doğa bilimi, fal, Kur'an tercümeleri, fermanlar ve mektuplar Harezm dönemi eserlerinin içeriğini oluşturmaktadır. Çağatay döneminde ise yaklaşık beş yüzyıllık bir sürede özellikle Ali Şîr Nevâî devrinde Türk edebiyatı âdeta zirveye ulaşmış, birçok edebî, tarihî, dinî vb. eserler kaleme alınmıştır. Harezm döneminin sonu ve Çağatay döneminin başında yazılmış eserler dikkate alındığında bu eserlerin her iki dönemin dil özelliklerini yansıttığı görülmektedir. Söz konusu eserlerden biri de üzerinde çalıştığımız klasik öncesi Çağatay Türkçesi dönemine ait bir fıkıh kitabıdır. Bu eser Çağatay Türkçesiyle yazılmış diğer eserlerle karşılaştırıldığında daha eskicil özellikler göstermektedir. Söz konusu eser birçok yerde Harezm dönemi eserlerinde bile bulunmayan sözcükleri içermektedir. Eserde Türk dilinin herhangi bir kaynağında görülmeyen sözcüklere de rastlamak mümkündür. Bu çalışmada, Türk dili araştırmacılarının Harezm Türkçesiyle Çağatay Türkçesi arasında saptadıkları farklılıklardan yola çıkılarak söz konusu eserin klasik öncesi Çağatay Türkçesi dönemine ait olduğu gösterilip Çağatay metinlerde pek bulunmayan bazı sözcüklerin listesi verilmiştir.

Keywords

Harezm Türkçesi , Çağatay Türkçesi , klasik öncesi Çağatay Türkçesi , fıkıh kitabı , söz varlığı

References

• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig. Kabalcı Yayınevi, 2008. google scholar
• Argunşah, Mustafa. Çağatay Türkçesi. Kesit Yayınları, 2013. google scholar
• Ata, Aysu. Kḳ ıṣaṣü'l-Enbiyā (Peygamberler Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997. google scholar
• Ata, Aysu. Kḳ ıṣaṣü'l-Enbiyā (Peygamberler Kıssaları) II Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997. google scholar
• Ata, Aysu. Nehcü’l-Ferādīs III Dizin-Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998. google scholar
• Ata, Aysu. Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2002. google scholar
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk (Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006. google scholar
• Battal, Aptullah. İbnü-Mühennâ Lûgati (İstanbul Nüshasının Türkçe Bölüğünün Endeksidir). Devlet Matbaası, 1934. google scholar
• Bayat, Fuzuli ve Minare Esen Aliyeva. Eski Türkçe Sözlük. Yalın Yayınları, 2008. google scholar
• Berbercan, Metmet Turgut. “Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin).” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011. Ulusal Tez Merkezi (280065). google scholar
• Boeschoten, Hendrik. A Dictionary of Early Middle Turkic. Brill Publishers, 2023. google scholar
• Borovkov, A. K. Orta Asya’da Bulunmuş Kur'an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII Yüzyıllar). çev. Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002. google scholar
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1968. google scholar
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Clarendon Press, 1972. google scholar
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. Ötüken Neşriyat, 2007. google scholar
• Eckmann, János. “Harezm Türkçesi”. Tarihî Türk Şiveleri içinde çev. Mehmet Akalın. Atatürk Üniversitesi Yayınları-Edebiyat Fakültesi Yayınları-Ders Kitapları Serisi, 1979. google scholar
• Eckmann, János. Çağatayca El Kitabı. çev. Günay Karaağaç. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. google scholar
• Eckmann, János. “Çağatay Dili Hakkında Notlar”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 6, (1958): 115-126. https://dergipark.org.tr/en/ download/article-file/493883 google scholar
• Ercilasun, Ahmet B. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları, 2008. google scholar
• Ercilasun, Ahmet B. ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018. google scholar
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Bizim Büro Basım Evi, 1999. google scholar
• Grönbech, K. Kuman Lehçesi Sözlüğü Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini. çev. Kemal Aytaç. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992. google scholar
• Gül, Bülent. Moğolca İbni Mühennâ Lügati. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2016. google scholar
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. google scholar
• Güzeldir, Muharrem. “Abuşkḳa Lüġati Giriş-Metin-İndeks.” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002. Ulusal Tez Merkezi (110239) google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Harezm Türkçsi ve Grameri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1997. google scholar
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997. google scholar
• Hasandust, Mohammad. Ferheng-i Rişe Şenahti-yi Zeban-ı Farsi (Farsçanın Etimolojik Sözlüğü). Ferhengistan-ı Zeban ve Edeb-i Farsi Yayınları, 2014. google scholar
• Heyet, Mehmet Rıza. “Mirzā Mehdī Ḫan Esterābādī Senglaḫ Mebāniyü’l-Lüġat ve Kitābü’l-Elif (1v.-119r.).” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2021. Ulusal Tez Merkezi (668920). google scholar
• Kurtulmuş, Fatih. “Tansukname-i İlhânî (Giriş-Metin-Notlar-Sözlük).” Doktora tezi, Ardahan Üniversitesi, 2020. Ulusal Tez Merkezi (644979). google scholar
• Moin, Mohammad. Ferheng-i Farsi (Farsça Sözlük). Amir Kabir Yayınları, 1998. google scholar
• Müller, F. W. K. ve A. von Gabain. Çaştani Bey Hikâyesi. çev. S. Himran. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1945. google scholar
• Onur, Samet. “Harezm Türkçesiyle Yazılmış Bir Fal Kitabı”. Modern Türklük Araştırmalar Dergisi 17, no. 1 (2020): 96-119. http://mtad.humanity.ankara.edu.tr/286-1712020-986.php google scholar
• Ölmez, Mehmet. “Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine.” Mustafa Canpolat Armağanı içinde, ed. Aysu Ata ve Mehmet Ölmez. Ankara, 2003. google scholar
• Paçacıoğlu, Burhan. VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. Kesit Yayınları, 2016. google scholar
• Rahimi, Farhad. “Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2016. Ulusal Tez Merkezi (441017). google scholar
• Rezaei, Mehdi. “Rabguzî’nin Kısasü’l-Enbiya’sının Çağatayca Bir Nüshası”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 9, no. 1 (2022): 87-111. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1876315 google scholar
• Rezaei, Mehdi. “Erken Çağatayca Dönemine Ait Bir Fıkıh Kitabı”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 51 (2021): 203-222. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1932652 google scholar
• Sağol, Gülden. “Harezm Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük I-II” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 1993. Ulusal Tez Merkezi (25875). google scholar
• Şimşek, Yaşar. Harezm Türkçesi Kur'ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 no.], Giriş-Metin-Dizin) 2. Cilt. Akçağ Yayınları, 2019. google scholar
• Şimşek, Yaşar ve Filiz Kaynak. “Harezm Türkçesinden Çağatay Türkçesine Geçiş”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12, no. 4 (2023): 1538-1571. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3126400 google scholar
• Türk Dil Kurumu Yayınları. Tarama Sözlüğü. 1963-1972. google scholar
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Simurg Yayınları, 1998. google scholar
• Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2003. google scholar
• Toparlı, Recep, Hanifi Vural ve Recep Karaatlı. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. google scholar
• Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
• Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınları, 2012. google scholar
• Ünlü, Suat. Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınları, 2012. google scholar
• Ünlü, Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınları, 2013. google scholar
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Universitätsverlag Göttingen, 2021. google scholar
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993. google scholar