Disputed Etymological Labeling in Turkish and Persian Dictionaries: An Analysis of Selected Words From the Turkish Loanwords Dictionary

Year 2025, Volume: 65 Issue: 2, 274 - 303, 01.09.2025

Şahru Pilten Ufuk , Shejauddin Tashmurad

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1566955

Abstract

Etymological interpretations of the same word may differ significantly among researchers due to a wide range of internal and external linguistic factors, such as the difficulty of tracing historical phonological and semantic changes, the lack of written documentation, and methodological divergences. This phenomenon is also observed in Turkish and Persian dictionaries. The aim of this study is to analyzed the etymological labeling tendencies of selected major Turkish and Persian dictionaries based on their differing evaluations of shared lexical items with disputed origins, to determine the factors influencing these evaluations, and to reveal similarities and differences in dictionary approaches. A mixedmethods approach was adopted in the study. In the qualitative component, using document and comparative analysis methods, the etymological explanations of 33 disputedorigin words selected from the shared TurkishPersian lexicon were analyzed in depth based on data from 20 dictionaries — 8 Turkish and 12 Persian — comprising both general purpose and etymological sources. In the quantitative dimension, the etymological labels were subjected to statistical analysis, and labeling tendencies across dictionaries were compared on a numerical basis. The findings revealed notable differences between Turkish and Persian dictionaries, particularly in terms of etymological labeling. These differences were found to be related not only to linguistic evidence but also to factors such as dictionary type, date of publication, methodological choices, and source preferences.

Keywords

Etymological labeling , lexicographic inconsistency , shared Turkish-Persian vocabulary , origin attribution approaches , comparative dictionary analysis

Türkçe ve Farsça Sözlüklerde İhtilaflı Köken Bilgisi Etiketlemeleri: Türkçe Verintiler Sözlüğü’nde Geçen Bazı Sözcükler Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Tarih boyunca meydana gelen ses ve anlam değişmelerini izlemekte karşılaşılan zorluklar, yazılı belgelerin eksikliği ve yöntem farklılıkları gibi çok çeşitli dil içi ve dil dışı etkenler araştırmacıların aynı sözcük için farklı etimolojik değerlendirmelerde bulunabilmelerine sebebiyet verebilmektedir. Bu tür yorum farklılıklarına, Türkçe ve Farsça sözlükler arasında da sıklıkla rastlanmaktadır. Bu çalışmanın amacı; her iki dilin söz varlığında ortak olarak yer alan, kökeni tartışmalı sözcükler üzerinden, belli başlı Türkçe ve Farsça sözlüklerin köken etiketleme eğilimlerini tespit etmek, analizlerini etkileyen etkenleri belirlemek, sözlükler arasındaki tutum benzerliklerini ve farklılıklarını ortaya koymaktır. Araştırmada, karma yöntem yaklaşımı benimsenmiştir. Nitel araştırma kapsamında önce TürkçeFarsça ortak söz varlığında yer alan kökeni tartışmalı sözcüklerden bir örneklem oluşturulmuş, ardından bu örneklemde yer alan sözcüklerin 8’i Türkçe, 12’si Farsça olmak üzere toplam 20 sözlükteki etimolojik etiketlemeleri doküman analizi ve karşılaştırmalı analiz yöntemleri kullanılarak ayrıntılı biçimde incelenmiştir. Nicel boyutta, elde edilen veriler istatistiksel olarak analiz edilerek sözlükler arası etiketleme eğilimleri sayısal düzlemde karşılaştırılmıştır. Araştırma sonucunda iki dilin sözlükleri arasında köken atamaları bakımından belirgin bir uyumsuzluk olduğu belirlenmiştir. Değerlendirmelerdeki farklılıkların, dilsel verilerin yanı sıra sözlüklerin türü, yayım yılı, yöntemsel tercihleri ve kaynak kullanımları gibi farklı etkenlerle de ilişkili olduğu ortaya konmuştur.

Keywords

Etimolojik etiketleme , sözlük bilimsel tutarsızlık , Türkçe-Farsça ortak söz varlığı , köken belirleme yaklaşımları , karşılaştırmalı sözlük analizi

References

• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3 cilt. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1979-1982. google scholar
• Aksu, Abdusselam. “Günümüz Farsçasında Türkç Sözcük Varlığı: Ferheng-i Rûz-i Suḫen’de Türkçe Sözcükler.” Nüsha 22, no. 54 (2022): 73– 94. https://doi.org/10.32330/nusha.998808 google scholar
• Amenorvi, Cosmas Rai ve Kafui Danku Diaba. “Literary Etymologies of the Ewe Names of Some Fruits.” African Journal of Applied Research google scholar
• 9, no. 1 (2023): 139–152. https://doi.org/10.26437/ajar.v9i1.526 google scholar
• Amid, Hasan. Farhang-i Farsi-i Amid. İntişarat-i Rah-i Ruşd, 2010 (1389). google scholar
• Anvari, Hasan. Farhang-i Buzurg-i Suhan. 8 cilt. İntişarat-i Suhan, 2003 (1381). google scholar
• Aryanpûr Kaşhânî, Manûçehr. Ferheng-i Rîşehâ-yi Hend va Urupâ-yi Zabân-i Fârsi. Cihat-i Dânişgâhî, 2005 (1384). google scholar
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 1. baskı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2010. google scholar
• Buchi, Éva. “Etymological Dictionaries.” The Oxford Handbook of Lexicography içinde, ed. Philip Durkin. Oxford University Press, 2012. google scholar
• Campbell, Lyle. Historical Linguistics: An Introduction. 3. basım. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013. google scholar
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press, 1972. google scholar
• Çokol, Elmas. “Farsçaya Kopyalanmış Bazı Türkçe Sözcükler Üzerine Anlambilimsel Bir İnceleme.” Türkoloji Dergisi 23, no. 2 (2019): 288– 311. google scholar
• Dankoff, Robert ve James Kelly. Maḥmūd al-Kāşğarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luġāt at-Turk). 3 cilt. Harvard University Printing Office, 1982–1985. google scholar
• Deny, Jean. Principes de grammaire turque: “turk” de Turquie. Adrien-Maisonneuve, 1955. google scholar
• Dehkhodâ, Aliakbar. Lugât-nâme-i Dehkhodâ. 16 cilt. Tahran: İntişarat-i Danişgah-i Tahran, 1998 (1377). google scholar
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. 4 cilt. Franz Steiner Verlag, 1963–1975. google scholar
• Dost, Muhammed Hasan. Ferheng-i Rişe Şinahtî-i Zebân-ı Fârsî. Ferhengistân-i Zebân ve Edeb-i Fârsî, 2014 (1393). google scholar
• Drimba, Vladimir. “Quelques Leçons et Etymologies Comanes.” Revue Roumaine de Linguistique 11 (1966): 481–489. google scholar
• Durkin, Philip, ed. The Oxford Handbook of Lexicography. Oxford University Press, 2012. google scholar
• Durkin, Philip. The Oxford Guide to Etymology. Oxford University Press, 2009. google scholar
• Dworkin, Steven N. “Etymology.” International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. 2. baskı. Ed. James D. Wright. Elsevier, google scholar
• 2015. 207–211. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-097086-8.53007-4. google scholar
• Eker, Süer. “Türkçe-Farsça Dil İlişkilerinde Anlam Kopyaları Üzerine Notlar.” Sosyoloji Yazıları 1. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2010. google scholar
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. google scholar
• François, Alexandre. “Shadows of Bygone Lives: The Histories of Spiritual Words in Northern Vanuatu.” Lexical and Structural Etymology: Beyond Word Histories içinde, ed. Robert Mailhammer. De Gruyter Mouton, 2013. google scholar
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 2 cilt. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. google scholar
• Harrison, K. David. When Languages Die: The Extinction of the World's Languages and the Erosion of Human Knowledge. Cambridge University Press, 2013. google scholar
• Haspelmath, Martin, ve Uri Tadmor, ed. Loanwords in the World's Languages: A Comparative Handbook. De Gruyter Mouton, 2009. google scholar
• Hock, Hans Henrich ve Brian D. Joseph. Language History, Language Change, and Language Relationship: An Introduction to Historical and Comparative Linguistics. 2. baskı. Berlin: Mouton de Gruyter, 2009. google scholar
• Horn, Paul. Grundriss der neupersischen Etymologie. Emil Felber, 1893. google scholar
• Hübschman, Heinrich. Persische Studien. K. J. Trübner, 1895. google scholar
• Kara, Serdal. “Türkçe Sözlük ile Misalli Büyük Türkçe Sözlük’ün Karşılaştırmalı Kısa Bir Değerlendirilmesi.” E-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11, no. 2 (2019): 789–804. https://doi.org/10.26791/sarkiat.567895. google scholar
• Karaağaç, Günay. Türkçe Verintiler Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008. google scholar
• Lehmann, Winfred P. Historical Linguistics: An Introduction. 2. baskı. Routledge, 1992. google scholar
• Moein, Muhammad. Ferheng-i Moein. İntişarat-i Adena, 2002 (1381). google scholar
• Nourai, Ali. An Etymological Dictionary of Persian, English and Other Indo-European Languages. Xlibris, 1999 (1378). google scholar
• Ölmez, Mehmet. “Etimoloji Sözlükleri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme, Tanımı ve r-’li Yabancı Sözcüklerin Türkçeye Giriş Yolları.” TUDED 59, no. 1 (2019): 119–130. https://doi.org/10.26650/TUDED584138. google scholar
• Papahagi, Tache. Dicționarul dialectului aromîn: General și etimologic. Editura Academiei R.P.R., 1963. google scholar
• Palmer, Edward Henry. Concise Dictionary of the Persian Language. Kegan Paul, Trench, Trübner & Co. Ltd., 1901. google scholar
• Shakibi, Jami Gilani ve Bahram Youssefi. A Concise Etymologic Dictionary of the Persian Language. 3 cilt. CreateSpace Independent Publishing Platform, 2015. google scholar
• Steingass, Francis Joseph. A Comprehensive Persian-English Dictionary. Routledge & Kegan Paul, 1963. google scholar
• Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. 9 cilt. Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2016–2019. google scholar
• Topbaş, Ertuğrul. “1875–1905 Yılları Arasındaki Sözlükler Üzerinde Bir İnceleme.” Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987. Ulusal Tez Merkezi (3222). google scholar
• Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. 11. baskı. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. google scholar