Arşiv Belgelerinden Hareketle Nâilî-i Kadîm’in Biyografisine Yeni Katkılar

Year 2025, Volume: 65 Issue: 2, 338 - 356, 01.09.2025

Engin Çetin

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1617105

Abstract

Osmanlı tarihinin önde gelen isimlerine dair oldukça erken tarihlerde başlayan modern araştırmalar, çeşitli kapsamlarda biyografik eserlerin hazırlanmasıyla önemli bir külliyat halini aldı. Son yıllarda diğer dillerde yazılan başarılı biyografilerin Türkçeye çevrilmesi bu sahaya ilgiyi iyiden iyiye arttırdı. Sayıları hızla artan kaynak neşirleri ve tamamlanan ansiklopedi çalışmalarının da bu alana ciddi katkıları oldu. Bütün bu gayretlere rağmen biyografi sahası hâlâ önemli boşluklar içer mektedir. Özellikle disiplinlerarası çalışmaların eksikliği daha hissedilir düzeydedir. Bu çalışmada söz konusu eksiklikten hareketle klasik Türk edebiyatının en önemli şairlerinden Nâilî-i Kadîm’in (ö. Cemâziyelevvel 1077/Kasım 1666) biyografisine katkı sunulması hedeflenmiştir. Nâilî’nin hayatına dair bugüne kadar bilinenler temelde şairin Dîvân’ı ile devrin şuarâ tezkireleri ve çeşitli biyografi derlemelerine dayanmaktadır. Bu makalede ilk defa arşiv belgelerinden hareketle Nâilî Mustafa Efendi’nin ailesi, kariyeri, vefatı ve terekesi hakkında yeni tespit edilen bilgiler ele alınmıştır. Mevcut literatürdeki boşlukları tamamlayan, bazı bilgileri teyit ve kimi yanlışlıkları tashih eden bu veriler şairin biyografisine ciddi katkılar sunmaktadır. Bu incelemenin Nâilî örneği üzerinden edebiyat tarihi araştırmalarında disiplinlerarası çalışmalar yapmanın ve arşiv belgelerinden yararlanmanın önemini hatırlatmak gibi dolaylı bir amacı da bulunmaktadır.

Keywords

Nâilî-i Kadim , Türk edebiyatı , edebiyat tarihi , biyografi , Osmanlı bürokrasisi

New Contributions to the Biography of Nāilī-i Kadīm Based on Ottoman Archives

Abstract

Modern research on the prominent figures of Ottoman history, which started quite early, has evolved into a substantial corpus through the preparation of biographical works across various domains. In recent years, the translation of successful biographies written in other languages into Turkish has increased interest in this field. The rapidly increasing number of source editions and completed encyclopedias have also made significant contributions to this field. Despite all these efforts, the field of biography still contains significant gaps. The absence of interdisciplinary studies is particularly conspicuous. This study aims to contribute to the biography of one of the most important poets of classical Turkish literature, Nāilī-i Kadīm (d. Jemāz al-Awwal 1077/November 1666). Current knowledge regarding Nāilī's life is primarily derived from the poet's Dīvān, tezkires (biographical dictionaries), and various biographical compilations. This article presents, for the first time, newly discovered information concerning Nâilî Mustafa Efendi's family, career, death, and inheritance based on archival documents. These data, which complement existing lacunae in the literature, corroborate certain information, and rectify various inaccuracies, constitute significant contributions to the poet's biography. This study also serves the ancillary purpose of emphasizing the importance of interdisciplinary research in literary history and the utilization of archival documents, as exemplified through the case of Nâilî.

Keywords

Nâilî-i Kadim , Turkish literature , literary history , biography , Ottoman bureaucracy

References

• Acar, Halil İbrahim. “İddet,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 466-471. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. google scholar
• Bâb-ı Âsafî Ruus Kalemi Dosya Tasnifi (A.RSK), nr. 31/41. google scholar
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri I-III. haz. Mehmet Ali Yekta Saraç. Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2016. google scholar
• Fâik Reşâd. Eslâf-Terâcim-i Ahvâl-Terâcim-i Ahvâl-i Meşâhir. haz. Ramazan Ekinci. DBY Yayınları, 2019. google scholar
• Galata Kadı Sicilleri, nr. 100. google scholar
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Nâilî-i Kadîm Hayatı-Sanatı-Şiirleri. Varlık Yayınları, 1953. google scholar
• Hâfız Hüseyin Ayvansarayî. Vefeyât-ı Ayvansarâyî. haz. Ramazan Ekinci. Buhara Yayınları, 2017. google scholar
• İsmail Beliğ. Nuhbetü’l-âsâr Li-zeyl-i Zübdeti’l-Eşʻâr. haz. Abulkerim Abdulkadiroğlu. Gazi Üniversitesi Yayınları, 1985. google scholar
• İpekten, Halûk. Nâʼilî-i Kadim Hayatı ve Edebî Kişiliği. Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1973. google scholar
• İpekten, Halûk. Nâ’ilî: Hayatı, Edebi Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları. Akçağ Yayınları, 1997. google scholar
• İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.1077/M. 1666-1667). haz. Rıfat Günalan. İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2011. google scholar
• Kamil Kepeci Tasnifi (KK), nr. 3411. google scholar
• Kaya, Süleyman. Osmanlı Hukukunda İcâreteyn. Klasik Yayınları, 2014. google scholar
• Kutluk, İbrahim. Nailî-i Kadîm Hayatı ve Eserleri. İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Yayınları, 1962. google scholar
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), nr. 416; nr. 2231; nr. 2298; nr. 3626; nr. 5589; nr. 6008; nr. 6012; nr. 6248; nr. 7205; nr. 12735. google scholar
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî I-VI. yay. haz. Nuri Akbayar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. google scholar
• Muallim Nâci. Osmanlı Şâirleri. haz. Cemal Kurnaz. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995. google scholar
• Mustafa Safâyî Efendi. Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâʼidi’l-Eşʻâr) İnceleme-Metin-İndeks. haz. Pervin Çapan. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2005. google scholar
• Müstecâbîzâde İsmet. Nâilî-i Kadîm. Feridiye Matbaası, 1318. google scholar
• Nâʼilî-i Kadîm Dîvânı. haz. Halûk İpekten. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları 1970. google scholar
• Nâʼilî-i Kadîm. Dîvân. haz. Halûk İpekten. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2019. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ-Şeyhî’nin Şakâʼik Zeyli. haz. Ramazan Ekinci. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018, I-IV. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi Veliyüddin Efendi, nr. 2361. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, nr. 9591. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi, nr. 3312. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi, nr. 3453. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, nr. 4703. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa, nr. 479. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hamidiye, nr. 939. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hamidiye, nr. 941. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine Bölümü, nr. 1308. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Bölümü, nr. 1445. google scholar
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiʻu’l-Fuzalâ. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Bölümü, nr. 1446. google scholar
• Şenödeyici, Özer. “Nâilî-i Kadîm, Mustafa,” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nailii-kadim-mustafa (Erişim Tarihi: 01.12.2024). google scholar
• Yeşiloğlu, Ayşegül Mine. “Nâilî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 315. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006. google scholar