İlhanlıların Yıkılışından Sonra Yakındoğu’da Yeni Hanedan Ülküsü: Celayırlılar Örneği

Year 2024, Volume: 34 Issue: 2, 535 - 556, 13.01.2025

Ahmet Korkmaz

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1507562

Abstract

Ebû Sa‘îd Bahadır Han’ın 1335 yılında erkek evlat bırakmadan vefatıyla birlikte, merkezî bir devlet bünyesi altında toplanan güçlü kabileler harekete geçtiler. Bu kabilelerden biri de aslen Türk olan Moğollaşmış Celayır kabilesiydi. Ancak bu dönemde Cengiz Han zamanında oluşan meşru hükümdar algısı hâlâ devam etmekteydi. Bundan dolayı han ünvanı kullanabilmek için Cengiz soylu olmak gerekmekteydi. Ebû Sa‘îd (h. 1317-1335) zamanında ulus emîri olarak görev yapan Celayırlı Şeyh Hasan, son İlhanlı hükümdarı Ebû Sa‘îd’in ölümünden 1340 yılına kadar İlhanlı Devleti’ni Cengiz soylu kukla hanlar vasıtasıyla ayakta tutmaya çalıştı. Ancak bunun devleti ayakta tutmaya yetmediğini anlayınca bağımsızlığını ilan etti. Buna rağmen han ünvanı kullanamadı. Celayırlı hükümdarları, Şeyh Üveys (h. 1356-1374) zamanından itibaren hatunlar vasıtasıyla Cengiz Han’a bağlanan soylarına dayanarak han ünvanı kullandılar. Meşru han olduklarını kabul ettirebilmek için de sanatkârlar ve tarihçiler aracılığıyla propaganda yürüttüler. Böylece bir asır boyunca Yakın Doğu’da hâkimiyet kurdular. Bu çalışmanın amacı, Celayırlı dönemi tarihî ve edebî metin yazarlarının propagandaları sayesinde oluşan yeni hanedan ülküsü ve sonraki süreçte bu propagandanın akisleri ile Celayırlı hükümdarlarının meşru han olarak telakki edilmelerinin kökenini ortaya koymaktır. Çalışmanın odak noktası, Celayırlı dönemine ait dört tarihî ve edebî metin yazarının propagandaları ile bunların sonuçlarıdır. Ayrıca İlhanlı sonrası süreçte tarih yazıcılığının bir süre sükûtu nedeniyle Celayırlılar hakkında bilgi veren Timurlu dönemi tarih yazıcılarının eserlerinden istifade edilmiştir.

Keywords

İlhanlılar, Celayırlılar, Han, Meşruiyet

Emergence of a New Dynastic Ideology in Near East After the Fall of the Ilkhanate: The Case of the Jalayirids

Abstract

With the death of Abū Sa‘īd Bahādur Khan in 1335 without an heir, powerful tribes under the centralised Ilkhanid state sought to assert control. Among them was the Mongolized Jalayir tribe, originally Turkic. During this period, the legitimacy of rulers was tied to descent from Chinggis Khan, making it essential for khans to belong to his lineage. Shaykh Hasan Jalayir, the amīr-i ulūs during Abū Sa‘īd's reign, attempted to preserve the Ilkhanid State by appointing puppet khans from the Chinggisid lineage. However, by 1340, he declared independence, though he could not claim the title of khan. From the reign of Shaykh Uways (1356–1374), Jalayirid rulers began using the khan title by emphasizing connections to Chinggis Khan through their wives. To establish their legitimacy, they employed propaganda through artists and historians, securing recognition as khans and maintaining dominance in the Near East for a century. This study examines the origins of the Jalayirid dynastic ideal, shaped by the propaganda of historical and literary authors, and its influence in subsequent periods. It also explores the recognition of Jalayirid rulers as legitimate khans. Given the scarcity of historical accounts from the post-Ilkhanid period, Timurid historiographical works that detail the Jalayirids were utilized. The focus is on the role of propaganda during the Jalayirid era and its outcomes.

Keywords

Ilkhanids, Jalayirids, Khan, Legitimacy

References

• ‘Alaeddinî, Behrâm. Sikkehâ-yı İran ez İnkırâz-ı İlhanân-ı Moğol tâ İstila-yı Timur Güregan. Tahran: İntişârât-ı Bergnigâr, 1396 h.ş. google scholar
• ‘Alaeddinî, Behrâm. Sikkehâ-yı İran Kara-Koyunlu, Ak-Koyunlu ve Mu‘ş‘aşiyân-ı Hûzistân. Tahran: İntişârât-ı Bergnigâr, 1398 h.ş. google scholar
• Abdullah b. Fethullah el-Bağdadî. el-Düvelü’l-İslamiyye fî el-Şark (Tarihü’l-Gıyasi). Hazırlayan. Târık Nâfi‘ el-Hamdânî, Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2010. google scholar
• Ahmed Tebrizî. Şahinşâh-nâme. Hazırlayan. Meşhîd Gevherî Kâhekî ve Cevâd Râşikî ‘Aliabâdî, Tahran: Mecmû’a-yı İntişârât-ı Edebî ve Târîhî Mevkûfât-ı Doktor Mahmûd Afşâr, 1397 h.ş. google scholar
• Aka, İsmail. “Aharı”, EncyclopaediaIranica, Editör. Ehsan Yarshater (London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1983), 1: 634. google scholar
• Aka, İsmail. Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2017. google scholar
• Alan, Hayrunnisa. Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular 1360-1506. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015. google scholar
• Album, Stephen. Sylloge of Islamic Coins in the Ashmolean Iran after the Mongol Invasion. Oxford: Chameleon Press, 2001. google scholar
• Beyânî, Şîrîn. Târîh-i âl-i Celayır. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1381 h.ş. google scholar
• Borgomale, H. L. Rabino di. “Coins of the Jalair, Kara Koyunlu, Musha’sha, and Ak Koyunlu dynasties”, The Numastic Chronicle and Journal of the Royal Numasmatic Society, Sixth Series 10/37-38 (1950): 94-139. google scholar
• Dalkesen, Nilgün. “Sâtî Bık (Sati Bek) and the Post-Ilkhanid Middle East”, Fe Dergi 9/2 (2017): 71-80. google scholar
• Devletşah. Tezkiretü’ş-Şuarâ (Şair Tezkireleri). Çeviren. Necati Lugal, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011. Duda, Von Dorothea. “Die Buchmalerei der Ğalâ’iriden (1. Teil)”, Der İslam XLVIII/1 (1971): 28-76. google scholar
• Ebîbekr Kutbî Eherî. Tevârîh-i Şeyh Üveys. Hazırlayan. Îrac Afşâr, Tahran: İntişârât-ı Sutûde, 1389 h.ş. el-Azzâvî, Abbas. Tarihü’l Irak Beyne İhtilâleyn. Bağdad: Dâru’l-Arabiyyetû’l-Mavsuât, 1939. google scholar
• el-Nakşıbendî, Nâsır. “el-Medresetü’l-Mercâniyetü”, es-Sûmer 2/1 (1946): 33-54. google scholar
• Erdem, İlhan ve Kazım Paydaş. Ak-Koyunlu Devleti Siyasî Tarihi ve Yönetim Yapısı. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2021. google scholar
• Gıyâseddîn b. Hümâmüddin el-Hüseynî Hândmîr. Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer. Hazırlayan. google scholar
• Godard, Y. A. “Bassin de cuivre au nom de Shaikh Uwais.” Athar-e Iran Annales du service archaeologique de Iran 1 (1936): 371-373. google scholar
• Göksu, Erkan. Kutadgu Bilig’e Göre Türk Hükümdarlık Sanatı. İstanbul: Kronik Kitap, 2020. google scholar
• Hâfız-ı Ebrû. Zeyl-i Câmi‘u’t-Tevârîh-i Reşîdî. Hazırlayan. Hânbâbâ Beyânî, Tahran: Şirket-i Tezâmünî-yi İlmî, 1317 h.ş. google scholar
• Hâfız-ı Ebrû. Zübdetü’t-Tevârîh. Hazırlayan. Seyyîd Kemâl Hâc Seyyîd Cevâdî, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1395 h.ş. google scholar
• Hope, Michael. “The Political Configuration of Late Ilkhanid Iran: A Case Study of the Chubanid Amirate (738-758/1337-1357)”, Journal of the British Institute of Persian Studies 61/2 (2023): 255-271. google scholar
• Howorth, Henry H. History of the Mongols from the 9th to the 19th Century, Part III, The Mongols ofPersia. Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company, 1970. google scholar
• Hûrşâh b. Kubâd el-Hüseynî. Hülasatü’t-Tevârîh. Kütübhâne-i Meclis-i Şûrây-ı İslamî, 5239, 1a-244a. google scholar
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014. google scholar
• Kemâleddîn ‘Abdürrezzâk Semerkandî. Matla‘-ı Sa‘deyn ve Mecma‘-ı Bahreyn. Hazırlayan. Abdulhüseyn Nevâî, Tahran: Pejûhişgâh-ı ‘Ulûm-ı İnsânî ve Mutâ’alat-Ferhengî, 1372 h.ş. google scholar
• Koca, Salim. Türk Kültürünün Temelleri. Ankara: Berikan Yayınevi, 2016. google scholar
• Korkmaz, Ahmet. “Celayırlı Devleti’nde Etkin Bir Kadın: Dilşad Hatun’un Hayatı”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 12/40 (2024): 440-450. google scholar
• Lane-Poole, Stanley. The Coins of the Mongols in the Bristish Museum. London: BMC Oriental, 1881. google scholar
• Macit, Ensar. “Celâyirliler’de Kadın ve Siyaset”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi 11 (2019): 11-36. google scholar
• May,Timothy. “Merkezî Asya: Moğollar 1206-1405”, Asya’nın Büyük İmparatorlukları içinde, Editör Jim Masselos, Çeviren Mustafa Uyar, 33-61. İstanbul: Kronik Kitap, 2021. google scholar
• Melville, Charles. “The Mongol and Timurid Periods, 1250-1500”, A History of Persian literatüre X içinde, Editör. Charles Melville, 155-208. London: I. B. Tauris, 2012. google scholar
• Melville, Charles. The Fall ofAmir Chupan and the Decline ofthe Ilkhanate, 1327-37: A decade ofdiscord in Mongol Iran. Bloomington: Indiana University Research Institute Inner Asian Studies, 1999. google scholar
• Miraftab, Mahmud. Dastür al-katib fi ta’yin al-maratib (Mohammad ebn MoulanaHendusah Nahgawârii), Edition und Darstellung. Doktora tezi, Göttingen Üniversitesi, 1956. google scholar
• Muhammed b. Ali b. Muhammed-i Şebânkâreî. Mecma‘u’l-Ensâb. Çeviren. Fahri Unan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021. google scholar
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmud Mîrhând. Târîh-i Ravzatu’s-Safâ fî Sîretü’l-Enbiyâ ve’l-Mülük ve’l-Hulefâ. Hazırlayan. Cemşîd Kiyânfer, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1385 h.ş. google scholar
• Nûrî Ejderî. Gâzân-nâme-yi Manzûm. Hazırlayan. Mahmud Müdebbirî, Tahran: Kitâbhâne-yi Millî-yi İran, 1381 h.ş. Özen, Firdevs. İlhanlı Devleti’nin Dağılışı ve Halefi Olan Devletler (1335-1350). Ankara: Berikan Yayınevi 2022. Özgüdenli, Osman Gazi. “İlhanlılar’da Hükümdarlık Telâkkisi ve Hükümdar Algısı”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5/1 (2018): 73-91. google scholar
• Sajadieh, Javad. Organisation undAdministration unter den Mongolen in Iran: nach dem Dastür al-katib fi tafin al-maratib desMuhammad b. Hindüsah. Doktora tezi, Viyana Üniversitesi, 1958. google scholar Selaheddîn Halil b. Aybek el-Safedî, A‘yânü’l-‘Asr ve A‘vânü’n-Nasır. Hazırlayan. Ali Ebu Zeyd vd., Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1988. google scholar
• Selmân-ı Sâvecî. Dîvân-ı Selmân-ı Sâvecî. Hazırlayan. Ahmed Keremî, Tahran: Neşriyât-ı Mâ, 1371 h.ş. google scholar
• Selmân-ı Sâvecî. Külliyât-ı Selmân-ı Sâvecî, Hazırlayan. ‘Abbâ’alî Vefâî, Tahran: Silsile-yi İntişârât-ı Encümen-i Asâr, 1376 h.ş. google scholar
• Sümer, Faruk. Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992. google scholar
• Şems-i Münşî Muhammed b. Hindûşâh Nahcevânî. Düstûru’l-Kâtib fî T’ayîni’l-Merâtib. Hazırlayan. Ali Ekber Ahmedî Dârânî, Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 1395 h.ş. google scholar
• Tabâtabâî, Seyyid Cemâl Turâbî. Sikkehâ-yı Şâhân-ı İslamî. Tebriz: Müze-yi Azerbaycan, 1350 h.ş. google scholar
• Togan, A. Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019. google scholar
• Togan, İsenbike. Flexibility and Limitation in Steppe Formations the Kerait Khanate and Chinggis Khan. Leiden: Brill, 1998. google scholar
• Turan, Osman. Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015. google scholar
• Vladimirtsov, B. Y. Moğolların İçtimaî Teşkilâtı. Çeviren. Abdülkadir İnan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995. google scholar
• Wing, Patrick. “Between Iraq and a Hard Place: Sultân Ahmad Jalâyir’s Time as a Refugee in the Mamluk Sultanate.” Mamluk Cairo, a Crossroads for Embassies Studies on Diplomacy and Diplomatics içinde, Editör Frederic Bauden ve Malika Dekkiche, 363-377. Leiden-Boston: Brill, 2019. google scholar
• Wing, Patrick. The Jalayirids Dynastıc State Formation in the Mongol Middle East. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2016. google scholar
• Yılmaz, Bülent. Celayirliler Kabile Devlet. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002. google scholar