İki Darbe Arası Dönem Türk Siyasetinde Lozan Algısı (1960-1980)

Year 2024, Issue: 46, 279 - 312, 30.12.2024

Firdes Temizgüney

https://doi.org/10.26650/YTA2024-1462254

Abstract

Birinci Dünya Savaşı sonrası Türk milletinin Mustafa Kemal Paşa önderliğinde verdiği kurtuluş mücadelesi, Misak-ı Millî’de belirlenen esaslara dayalı yeni Türk Devleti’nin kuruluşu ile sonuçlandı. Bu mücadelenin diplomatik zaferi olarak kabul edilen Lozan Barış Antlaşması, İsmet Paşa’nın başında bulunduğu Türk delegasyonu tarafından 24 Temmuz 1923’te imzalandı. Bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş simgelerinden biri olduğu için Lozan’ın yıl dönümleri, “Lozan Günü” adıyla yurt genelinde törenlerle kutlanmaya başlandı. 10 Kasım 1938’de Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümünden sonra İsmet İnönü Cumhurbaşkanı seçildi. Lozan Barış Antlaşması, “Lozan İnönü’dür” sloganıyla bu zaferin mimarı olarak görülen İnönü ile bütünleşti. DP döneminde unutulmaya yüz tutan bir etkinlik hâline gelen Lozan kutlamaları, 27 Mayıs Darbesi’nden sonra yine İnönü ile birlikte anılmaya devam etti. Ancak darbe sonrası Türk siyasetini normalleştirme çabaları Lozan algısının değişmesine sebep oldu. İç politikada millî bir hissiyat uyandıran Lozan, zamanla dış politikada meydana gelen gelişmeler doğrultusunda atıfta bulunulan resmî bir belge mahiyetini aldı. 1970’lerden sonra Türk dış politikası Yunanistan’la yaşanan çeşitli sorunlar sebebiyle ağır bir sınavdan geçerken “Lozan Dengesini” korumak temel prensip oldu. Lozan’ın yıl dönümleri ise Basın Bayramı ve İşçi Hakları ile birlikte anıldı. Bu makalede, Lozan Barış Antlaşması’nın iki darbe arası dönemde Türkiye’nin iç ve dış politika gelişmeleri doğrultusunda nasıl bir anlam kazandığı, başta basın olmak üzere araştırma eserlerinden yararlanılarak karşılaştırmalı bir şekilde incelenmektedir.

Keywords

Türkiye, Lozan Barış Antlaşması, Lozan Günü Kutlamaları, İsmet İnönü, Türk Dış Politikası

The Perception of Lausanne in Turkish Politics between Two Coups (1960-1980)

Abstract

The War of Independence, led by Mustafa Kemal Pasha, culminated in the establishment of the Turkish Republic, rooted in the principles of the National Pact (Misak-ı Millî). A key diplomatic achievement of the victory of this war was the Lausanne Peace Treaty, signed on July 24, 1923, by the Turkish delegation led by İsmet Pasha. The treaty became a symbol of the Republic’s foundation, and its anniversaries were celebrated nationwide as “Lausanne Day”. Following Mustafa Kemal Atatürk’s death on November 10, 1938, İsmet İnönü assumed the presidency and was widely regarded as the architect of the Lausanne Treaty. The slogan “Lausanne is İnönü” underscored this association. However, during the Democratic Party (DP) era, the Lausanne celebrations diminished in prominence. After the May 27 Coup in 1960, they were revived, often linked with İnönü. As Turkish politics normalized post-coup, the perception of Lausanne evolved. Domestically, it fostered national sentiment, while in foreign policy, it was increasingly cited as a foundational document in addressing diplomatic challenges. In the 1970s, escalating tensions with Greece underscored the importance of maintaining the balance established by the treaty. Consequently, Lausanne anniversaries were commemorated alongside Press Day and Labor Rights, reflecting its multifaceted significance. This article examines how the Lausanne Peace Treaty was reinterpreted during the period between the two coups, shaped by domestic and international developments. Special emphasis is placed on its connection to press-related themes, employing a comparative approach supported by historical research.

Keywords

Türkiye, Lausanne Peace Treaty, Lausanne Day Celebrations, İsmet İnönü, Turkish Foreign Policy

References

• Arşivler google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) google scholar
• Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü google scholar
• Cumhuriyet Halk Partisi google scholar
• Resmî Yayınlar google scholar
• Millet Meclisi Tutanak Dergisi google scholar
• Resmî Gazete google scholar
• Süreli Yayınlar google scholar
• Akşam google scholar
• Cumhuriyet google scholar
• Hürriyet google scholar
• Dünya google scholar
• Milliyet google scholar
• Son Telgraf google scholar
• Ulus google scholar
• Vakit google scholar
• Yeni Asır google scholar
• Yeni İstanbul google scholar
• Yeni Mersin google scholar
• Yeni Sabah google scholar
• Araştırma Eserler google scholar
• Akdeniz, Melih: 1930’dan Yunanistan’ın Avrupa Birliği’ne girişine kadar Batı Trakya Türkleri (1930-1981), Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Manisa, 2015. google scholar
• Aksoy, İlhan: “Lozan Antlaşmasında Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar”, Akademik Hassasiyetler Dergisi, C.1, S. 1, 2014, s. 69-87. google scholar
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Divan Yayıncılık, İstanbul, 2006. google scholar
• Aydın, Mehmet Korkud: “Millî Gün Kutlamalarına Bir Örnek Olarak Lozan Günü Kutlamaları (24 Temmuz 1939)”, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 49, 2020, s. 54-75. google scholar
• Baban, Cihat: “24 Temmuz ve İnönü!”, Ulus, 24 Temmuz 1963, s. 1, 7. google scholar
• Babaoğlu, Resul, “Muhafazakâr-İslamcı Düşüncede Lozan Algısı”, 100. Yılında Lozan Barış Antlaşması, İBB Yayınları, İstanbul, s. 514-533. google scholar
• Başak, Tolga: Milli Mücadele Günleri’nde Cevat Dursunoğlu, ATAM, Ankara, 2010. google scholar
• Başgil, Ali Fuad: 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri, Yağmur Yayınevi, İstanbul, 2006. google scholar
• Belik, Mahmut: Türk Boğazlarının Hukuki Statüsü, Sermet Matbaası, İstanbul, 1962. google scholar
• Benice, Etem İzzet: “Lozan Sulhunu Kutlarken”, Son Telgraf, 24 Temmuz 1941, s. 1, 5. google scholar
• Bilsel, M. Cemil: Lozan, C. I-II, Selenge Yayınları, İstanbul, 2023. google scholar
• Budak, Mustafa: 99 Soruda Lozan, Ketebe Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Bulut, Serkan: Türkiye-Yunanistan Arasında Ege Sorunu ve AB Üyelik Sürecine Etkisi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010. google scholar
• Çelikoğlu, Adnan: Bir Darbeci Subayın Anıları, 27 Mayıs Öncesi ve Sonrası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2021. google scholar
• Demirel, Tanel: Türkiye’nin Uzun On Yılı: Demokrat Parti İktidarı ve 27 Mayıs Darbesi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2021. google scholar
• Eroğlu, Hamza: Kıbrıs Uyuşmazlığı ve Kıbrıs Barış Harekâtı, Emel Matbaacılık, Ankara, 1975. google scholar
• Gevgili, Ali: “İktisadi Bağımsızlık Destanı: Lozan”, Milliyet, 24 Temmuz 1971, s. 9. google scholar
• Gökgöz, Gurbet: “Belleklerden Silinmeye Yüz Tutan Bir Gün: Lozan Sulh Bayramı” ÇTTAD, C. 10, S. 22, 2011, s. 95-114. google scholar
• Gülen, Ahmet: “Demokrat Parti Dönemi’nde Lozan Algısı”, Atatürk Yolu Dergisi Lozan Antlaşması Özel Sayısı, 2013, s. 77-100. google scholar
• Gülen, Nejat: Anılarımda 27 Mayıs ve Yassıada, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005, google scholar
• Güllü, Ramazan Erhan: Patrik Meletios Metaksakis ve İstanbul Rum / Ortodoks Patrikhanesi (1921 - 1923), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2017. google scholar
• İnan, Afet: “Lozan Antlaşmasının Ellinci Yıl Dönümünde”, Milliyet, 24 Temmuz 1973, s. 2. google scholar
• İnce, Fuat: “Lozan Barış Antlaşması ve Ege Adaları”, Atatürk Yolu Dergisi, C. 14, S. 53, s. 101-128. google scholar
• İnci, Salih: “Cumhuriyet Döneminde Fener Rum Patriklerinin Seçimi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 22, S. 1, 2022, s. 1-36. google scholar
• İnönü, İsmet: Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşiler (1961-1965), Yay. Haz. İlhan Turan, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara, 2004. google scholar
• İsmail, Sabahattin: 150 Soruda Kıbrıs, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 1998. google scholar
• Karacan, Ali Naci: Lozan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014. google scholar
• Karakılınç, Ferah: Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin Tarihi Gelişimi Amaçları Siyasi Faaliyetleri Ulaşmak İstediği Statü ve Türkiye'nin İzlemesi Gereken Politikalar, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gebze, 2006. google scholar
• Kılıç, Aziz: “27 Mayıs 1960 Darbesine Meşruiyet Kazandırma Çabaları”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, C. 10, S. 3, 2020, s. 954-967. google scholar
• Kılıç, Sezen: Cumhuriyet Döneminde Yabancı Okullar 1923-1938, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2005. google scholar
• Kırış Yıldırım, Özlem: “İsmet İnönü Dönemi Lozan Günü Kutlamaları ve Lozan’a Yeniden Bakış (1939-1945)”, Atatürk Yolu Dergisi, S. 71, 2022, s. 374-395. google scholar
• Kili, Suna: “57 Yıl Sonra Lozan”, Cumhuriyet, 24 Temmuz 1980, s. 2. google scholar
• Koçak, Cemil: Türkiye’de Milli Şef Dönemi I, II, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Kurumahmut, Ali: Ege’de Temel Sorun Egemenliği Tartışmalı Adalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998. google scholar
• Kurumahmut, Ali - Tosun, Sinan Azmi: Uluslararası Boğazlardan Geçiş ve Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1999. google scholar
• Lozan Barış Konferansı / Tutanaklar- Belgeler, Çev. Seha L. Meray, C. I-VIII, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001. google scholar
• Meray, Seha L.: “Lozan’ın Yıldönümünde”, Cumhuriyet, 24 Temmuz 1976, s. 2. google scholar
• Mercan, M. Salih: Dış Siyasi Olaylarla İlgili TBMM’nin Gizli Oturum Görüşmelerinde Kıbrıs (1974), İksad Yayınları, Ankara, 2019. google scholar
• Neziroğlu, İrfan-Yılmaz, Tuncer: Başbakanlarımız ve Genel Kurul Konuşmaları (Cumhuriyet Hükümetleri Dönemi), C. 6, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2014. google scholar
• Oran, Baskın: Türk Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara, 1986. google scholar
• Öncü, Ali Servet: 12 Mart Muhtırası Dönemi Türk Dış Politikası, Fenomen Yayıncılık, Erzurum, 2015. google scholar
• Savaş, Tolga: Türkiye’nin Tapu Senedi; Lozan, Kamer Yayınları, İstanbul, 2019. google scholar
• Sertel, Zekeriya: “Bugünkü Sulhumuzu Lozan’a Borçluyuz”, Tan, 24 Temmuz 1942. google scholar
• Sezer Arığ, Ayten: Atatürk Döneminde Yabancı Okullar (1923 - 1938), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014. google scholar
• Soysal, İsmail: Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989. google scholar
• Şıhmantepe, Aydın: Türk Dış Politikasında Bir Lider Süleyman Demirel: Dış Politika Kriz Davranışları Üzerine Bir Araştırma, Cinius Yayınları, İstanbul, 2019. google scholar
• Tekeli, Esat: “Lozan Antlaşması”, Cumhuriyet, 24 Temmuz 1962, s. 2. google scholar
• Temizgüney, Firdes: “27 Mayıs Darbesi Sonrasında Eski Demokrat Partililerin Demokrasi Arayışlarına Bir Örnek: Bizim Ev Kulübü”, CTAD, S. 33, 2021, s. 289-315. google scholar
• Temizgüney, Firdes: “1960 Darbesi Sonrası Yuvarlak Masa Toplantıları: İstişare mi Askerî Vesayet mi?”, CTAD, S. 37, 2023, s. 107-137. google scholar
• Turan, Şerafettin: Türk Devrim Tarihi 5: Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye, 27 Mayıs 1960-12 Eylül 1980, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2002. google scholar
• Us, Asım: “Dinî Bayram İçinde Millî Bir Bayram Yaptık”, Vakit, 12 Aralık 1943, s. 1. google scholar
• Ünal, Kemal, “Lozan-Montrö”, Ulus, 24 Temmuz 1936, s. 1 google scholar
• Vatansever, Müge: “Kıbrıs Sorununun Tarihi Gelişimi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.12, S. 2, s. 1487-1530 google scholar
• Yılmaz, Eren Alper: “Batı Trakya Türklerinin Sorunları Üzerine Bir Değerlendirme”, ASEAD, C. 6, S. 3, 2019, s. 252-260. google scholar