BİR SANATSAL İFADE BİÇİMİ OLARAK KARİKATÜRÜN İFADE HÜRRİYETİ VE KİŞİLİK HAKLARI EKSENİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 10, 51 - 68, 31.07.2024

Sevinç Kırgıl , Ahmet Çiftci

Öz

Serbestçe düşünebilme, düşündüğünü serbestçe açıklayabilme ve yayabilme, demokrasi ile yönetilen ülkelerde kişilere tanınan olmazsa olmaz (sine qua non) nitelikteki hak ve hürriyetler olarak karşımıza çıkmaktadır. Genel olarak “ifade hürriyeti” kavramıyla kavramsallaşarak anlam kazanan söz konusu ilkelerin varlığı ile sanatsal ifade biçimleri, fikir ve sanat eserleri ortaya çıkmaktadır. Varlık sebebini ifade hürriyetinden alan sanat, gerek uluslararası gerekse de ulusal düzenlemelerle korunmaktadır. Ne var ki, bu denli anlam atfedilmiş ve koruma altına alınmış olmasına rağmen kimi sanat alanında bu hürriyetin hukukun çizdiği çerçevenin dışına taşar nitelikte bir yaklaşımla çeşitli sebepler öne sürülerek daraltılmaya çalışıldığı görülmektedir. Eleştirel, iğneleyici ve hicivsel dili ve üslubu ile karikatür, bu daraltmaya maruz kalan ve tepkiyle karşılanan sanatsal ifade biçimlerinin başlıcalarındandır. Her ne kadar söz konusu eserler varlık koşulunu hak ve hürriyet kavramlarından almakta iseler de zaman zaman eleştiri sınırlarını aşar nitelikte kişilerin kişilik haklarına zarar verici unsurlar da taşıyabilmektedirler. Hiçbir hak ve hürriyette olmadığı gibi ifade hürriyeti de kişilere sonsuz ve sınırsız bir kullanım yetkisi vermemektedir. Bununla birlikte ifade hürriyetine gereğinden fazla müdahale edilmesi de sansüre sebebiyet verebilmektedir. Bu bağlamda bu çalışmada fikir ve sanat eserleri vasıtasıyla kişilik haklarının ihlâli konusu, karikatür özelinde hem kişilik hakları hem de ifade hürriyeti kavramlarıyla ilişkisi bakımından irdelenmekte, söz konusu kavramlar ile ortaya çıkan ihlâller somut örnekler de göz önünde tutularak tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

karikatür, ifade hürriyeti, kişilik hakları, sansür, oto-sansür

EVALUATION OF CARICATURE AS A FORM OF ARTISTIC EXPRESSION ON THE AXIS OF FREEDOM OF EXPRESSION AND PERSONAL RIGHTS

Öz

Being able to think freely, expressing one’s thoughts freely and disseminating them are observed as indispensable (sine qua non) rights and freedoms granted to people in countries governed by democracy. With the existence of these principles, which generally gain meaning by being conceptualized with the notion of “freedom of expression”; forms of artistic expression, works of thought and art emerge. Art, which derives its reason of existence from freedom of expression, is protected by both international and national regulations. Nevertheless, although it has been given so much meaning and is under protection; it is observed that in some fields of art, this freedom is tried to be restricted by putting forward various reasons, with an approach that goes beyond the framework drawn by the law. Caricature; with its critical, sarcastic and satirical language and style, is one of the main forms of artistic expression that has been subject to this narrowing and is met with reaction. Although the works in question derive their requirements of existence from the concepts of right and freedom, they sometimes contain elements that go beyond the limits of criticism and harm the personal rights of people. Just like any other right or freedom, freedom of expression does not give people an infinite and unlimited power to use it. However, excessive interference with freedom of expression can also lead to censorship. In this context, in this study; the issue of violation of personal rights through works of thought and art is examined in terms of its relationship with both ‘personal rights’ and also ‘freedom of expression’ concepts in the case of caricature; the violations arising from these concepts are discussed by taking concrete examples into consideration as well.

Anahtar Kelimeler

caricature, freedom of expression, personal rights, cencorship, self cencorship

Kaynakça

• Akkurt, S. S. (2020). Sosyal medyada gerçekleşen ihlâller karşısında kişilik hakkının korunması. 2. Baskı. Seçkin Yayıncılık.
• Arık, B. (1998). Değişen toplum değişen karikatür. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti.
• Asan, T. (2021). Mizahi illüstrasyonların telifsiz ve izinsiz kullanılması sorunu ve çözüm önerileri. Yeni Yüzyıl’da İletişim Çalışmaları Dergisi, 3, 85-102.
• Bergson, H. (2006). Gülme: Komiğin anlamı üstüne deneme. (Y. Avunç, Çev.). Ayrıntı Yayınları
• Bilgin, A. (1998). Hak ve özgürlükler çifte standartsız bir dünya. Yeni Türkiye, 22, 702-704.
• Can, O. (2001). Düşünceyi açıklama özgürlüğü: anayasal sınırlar açısından neler değişti?. Liberal Düşünce, 24, 89-116.
• Çiftci, A. (2019). Hukuka giriş ve vatandaşlık bilgisi. 7. Baskı. Gazi Kitabevi.
• Çiftci, A. (2007). Farklı dil ve lehçelerde yayın hukuku. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
• Değer, M. E. (1995). Düşünce özgürlüğü çıkmazı. Tekin Yayınevi.
• Dönmezer, S., Bayraktar, K. (2013). Basın hukuku. 5. Baskı. Beta Yayınları.
• Dural, M, Öğüz, T. (2015). Kişiler hukuku. 16. Baskı. Filiz Kitabevi.
• Eren, F. (1986). Basında hukuki sorumluluk. Türk Basının Sorunları Sempozyumu.
• Gedikli, A. T. (2019). Kitle iletişim faaliyetlerinde kişilik haklarına saldırı hallerinde başvuru yolları. On İki Levha Yayıncılık.
• İçel, K. (2023). Kitle iletişim hukuku. 15. Baskı. Beta Yayınları.
• Kant, I. (2013). Ahlak metafiziğinin temellendirilmesi. (İ. Kuçuradi, Çev.). Türkiye Felsefe Kurumu.
• Karan, U. (2018). İfade özgürlüğü. Avrupa Konseyi Ankara Program Ofisi.
• Kaya, M. (2015). Elektronik ortamda (elektronik haberleşme-internet-sosyal medya) kişilik hakkının korunması. Seçkin Yayıncılık.
• Kılıçoğlu, A. M. (2008). Şeref ve haysiyet ve özel yaşama basın yoluyla saldırılardan hukuksal sorumluluk. 3. Baskı. Turhan Kitabevi Yayınları.
• Oğuz, H. (2010). İnternet ortamında kişilik haklarının ihlâli ve korunması. Adalet Yayınları.
• Öngören, F. (1983). Cumhuriyet dönemi Türk mizahı ve hicvi (1923-1983). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Oskay, B. (2023). Immanuel Kant’ın ahlak felsefesinde özgürlüğün olanaklılığı. Tabula Rasa Felsefe&Teoloji Dergisi, 40, 21-38.
• Özocak, G. (2011). Türkiye’de siyasi iktidarın mizahla imtihanı: ifade özgürlüğü ve karikatür. TBB Dergisi, 94, 266-278.
• Sarmaşık, J. (2022). Kitle iletişim hukuku. Beta Yayınları.
• Serdar, İ. (1999). Radyo ve televizyon yoluyla kişilik hakkının ihlali ve kişiliğin korunması. Seçkin Yayıncılık.
• Şahbaz, İ. (2007). Karşılaştırmalı düşünceyi açıklama özgürlüğü. Yetkin Yayınları.
• Topuz H. (1997). Başlangıcından bugüne dünya karikatürü. İnkılap Kitapevi.
• Yayla, A. (2008). İfade hürriyeti nedir ve niçin gereklidir?. Liberal Düşünce, 50, 159-175.
• Yüzer, D. (2013). 1982 Anayasası’nda basın özgürlüğü karşısında kişilik hakkı ve korunması. Yetkin Yayıncılık.
• Zevkliler, A., Ertaş, Ş. vd. (2018). Medeni hukuk. 10. Baskı. Turhan Kitabevi.
• İNTERNET KAYNAKLARI
• Aşık, M. (2016). Mucize beklemek!. https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/melih-asik/mucize-beklemek-2180036, Erişim Tarihi: 1 Nisan 2024.
• Binali Yıldırım, ‘karikatür’ davasından tazminat kazandı. (2018). https://www.ntv.com.tr/turkiye/karikatur-davasinda-tazminat-karari,kTbz2-hrQ0yJ_q68jdxQMw, Erişim Tarihi: 22 Aralık 2022.
• Demirkan, Ö. (2021). Paylaşıyor musunuz, yayınlıyor musunuz?. https://gazeteoksijen.com/turkiye/paylasiyor-musunuz-yayinliyor-musunuz-20258, Erişim Tarihi: 30 Mayıs 2022.
• Erdoğan’a ‘kene’ için tazminat yok. (2007). https://www.hurriyet.com.tr/gundem/erdogan-a-kene-icin-tazminat-yok-6358929, Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022.
• Erdoğan’ın karikatüre tazminat davasına ret. (2006). https://www.hurriyet.com.tr/gundem/erdoganin-karikature-tazminat-davasina-ret-5455849, Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022.
• Karikatür davası Yargıtay’dan döndü. (2005). https://www.evrensel.net/haber/167792/karikatur-davasi-yargitay-dan-dondu, Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022.
• Karikatüristlerden telif açıklaması: karikatür bizim hayatımız. (2020). https://www.gazeteduvar.com.tr/karikaturistlerden-telif-aciklamasi-karikatur-bizim-hayatimiz-haber-1507689, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2023.
• Kedi karikatürü davasına ret. (2006). http://arsiv.sabah.com.tr/2006/11/17/////gnd98.html, Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022.
• Kedili karikatüre ceza tartışılıyor. (2005). https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/kedili-karikature-ceza-tartisiliyor-38698475, Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022.
• Lemanı yakan parmak. (2008). https://www.internethaber.com/lemani-yakan-parmak-162003h.htm, Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022.
• Malçok, E. (2021). Diğerkâm. https://yesilgazete.org/digerkam-erol-malcok/, Erişim Tarihi: 10 Nisan 2024.
• Önderoğlu, E. (2008). ‘Reco kenesi’nden kurtulan Leman, ‘ahlaksızlık’tan mahkemelik.
• https://m.bianet.org/bianet/ifade-ozgurlugu/106803-reco-kenesi-nden-kurtulan-leman-ahlaksizlik-tan-mahkemelik, Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022.
• Önderoğlu, E. (2005). Zapsunun karikatürü güncel ve dengeli. https://m.bianet.org/bianet/print/65546-zapsunun-karikaturu-guncel-ve-dengeli, Erişim Tarihi: 25 Aralık 2022.
• ‘Paradise papers’ karikatürü: Evrensel ve çizer Selvi’ye toplam 10 bin lira para cezası. (2018). https://www.diken.com.tr/paradise-papers-karikaturu-evrensel-ve-cizer-selviye-toplam-10-bin-lira-para-cezasi/, Erişim Tarihi: 22 Aralık 2022.
• Polat, H. (2018). Yeni medyayı mizah perspektifinden okumak: karikatür ve caps’lerin karşılaştırmalı göstegebilimsel analizi. https://www.researchgate.net/publication/348199130, Erişim Tarihi: 15 Eylül 2023.
• Sarp Nebil, S. (2020). Karikatüristlerin telif hakkı savaşında son durum. https://t24.com.tr/yazarlar/fusun-sarp-nebil/karikaturistlerin-telif-hakki-savasinda-son-durum,29120, Erişim Tarihi: 18 Ocak 2023.
• Tayyipler aleminden Penguen dergisine dava. (2005). http://bianet.org/bianet/bianet/57049-tayyipleraleminden-penguen-dergisine-dava, Erişim Tarihi: 15 Ekim 2023.
• Tayyipler âlemine dava. (2005). http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=147482, Erişim Tarihi: 15 Ekim 2023.
• DİĞER KAYNAKLAR
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
• 5187 sayılı Basın Kanunu
• 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu
• 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu
• 6098 sayılı Borçlar Kanunu