Cholera Epidemic in Eskisehir: Its Effects And Measures Taken (1893)

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 1, 52 - 87, 26.03.2020

Metin Menekşe

https://doi.org/10.21551/jhf.705749

Cited By: 4

Öz

Epidemics have been one of the most affected disasters throughout history. Indeed, one of these
diseases is cholera. The cholera, which had the opportunity to spread through commercial relations, immigration, wars and pilgrimage since the first quarter of the 19th century, quickly became a global threat.
The epidemic, first seen in the Ottoman lands in 1822, had a negative impact on daily life for a long time.
As in many parts of Anatolia, Eskişehir and its surroundings have taken its influence. It started to appear in
Eskişehir since mid-October of 1893, continued until mid-November of the same year and a significant portion of those exposed to the epidemic died. The Ottoman Government first took some quarantine measures
to prevent the spread of the disease. Later, specialist doctors were assigned and some measures were taken
for daily life. In the related study, the emergence of cholera epidemic in Eskisehir in 1893, the extent of the
epidemic, the deaths occurred and the measures taken by the state against the epidemic were emphasized.
While doing this, besides the documents found in various classifications in the Ottoman Archive, it was
benefited from the press and various studies on the epidemic

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Epidemic Diseases

Eskişehir’de Kolera Salgını: Etkileri ve Alınan Önlemler (1893)

Öz

Salgın hastalıklar, tarih boyunca insanlığın en çok etkilendiği felaketlerden biri olmuştur. Nitekim bu hastalıklardan biri tanesi de koleradır. XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren ticari münasebetler, göçler, savaşlar ve hac yoluyla yayılma imkânı bulan kolera, kısa sürede küresel bir tehdit halini almıştır. Osmanlı topraklarında ilk kez 1822’de görülen salgın, gündelik hayatı uzun süre olumsuz yönde etkilemiştir. Anadolu’nun birçok yöresinde olduğu gibi Eskişehir ve çevresini de etkisini altına almıştır. 1893 yılı Ekim ayı ortasından itibaren Eskişehir’de görülmeye başlamış ve aynı yılın Kasım ayı ortasına kadar da devam etmiştir. Salgına maruz kalanlardan önemli bir kısmı hayatını kaybetmiştir. Osmanlı Hükümeti, hastalığın yayılmasını engellemek için öncelikle birtakım karantina önlemleri almıştır. Daha sonra uzman doktorlar görevlendirilmiş ve gündelik hayatla ilgili birtakım tedbirler alınmasına çalışılmıştır. İlgili çalışmada, 1893 yılında Eskişehir’de kolera salgının ortaya çıkışı, salgının boyutu, meydana gelen ölümler ve devletin salgına karşı aldığı önlemler üzerinde durulmuştur. Bunu yaparken de Osmanlı Arşivi’nde muhtelif tasniflerde bulanan belgelerin yanı sıra dönemin basınından ve salgın üzerine yapılmış çeşitli çalışmalardan istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Salgın Hastalıklar, Kolera Salgını, 1893 Yılı, Eskişehir

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Odası Evrakı (A.MKT.MHM): BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 10-1, 21 Teşrinievvel 1309/2 Kasım 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 11-1, 20 Teşrinievvel 1309/1 Kasım 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 1-2, 4 Teşrinievvel 1309/16 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 12-1, 23 Teşrinievvel 1309/3 Kasım 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 13-1, 22 Teşrinievvel 1309/3 Kasım 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 14-2, 26 Teşrinievvel 1309/7 Kasım 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 15-2, 28 Teşrinievvel 1309/9 Kasım 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 3-1, 8 Teşrinievvel 1309/20 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 5-1, 7 Teşrinievvel 1309/19 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 1, Lef: 7-1, 5 Teşrin-i evvel 1309/17 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 10, Lef: 3-1, 13 Teşrinievvel 1309/25 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 10, Lef: 5-2, 14 Teşrinievvel 1309/26 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 11, Lef: 1-2, 11 Teşrinievvel 1309/23 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 11, Lef: 1-2, 8 Teşrinievvel 1309/20 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 11, Lef: 5-1, 9 Teşrinievvel 1309/21 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 11, Lef: 6-2, 11 Teşrinievvel 1309/23 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 11, Lef: 9-2, 21 Teşrinisani 1309/3 Aralık 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 2, Lef: 11-1, 9 Teşrin-i evvel 1309/21 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 2, Lef: 18-2, 17 Teşrinievvel 1309/29 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 2, Lef: 3-1, 7 Teşrin-i evvel 1309/19 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 2, Lef: 5-1, 10 Teşrin-i evvel 1309/22 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 2, Lef: 6-1, 9 Teşrinievvel 1309/21 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 2, Lef: 9-1, 10 Teşrinievvel 1309/22 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 4, Lef: 1-2, 7 Teşrinievvel 1309/19 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 4, Lef: 4-1, 11 Teşrinievvel 1309/23 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, 7 Teşrinievvel 1309/19 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, Lef: 11-1, 15 Teşrinievvel 1309/27 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, Lef: 12-1, 12 Teşrinievvel 1309/24 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, Lef: 17-1, 12 Kanunuevvel 1309/24 Aralık 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, Lef: 2-1, 10 Teşrinievvel 1309/22 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, Lef: 4-1, 9 Teşrinievvel 1309/21 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, Lef: 5-1, 12 Teşrinievvel 1309/24 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 562, Gömlek No: 8, Lef: 6-1, 12 Teşrinievvel 1309/24 Ekim 1893; BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 564, Gömlek No: 2, 1 Zilhicce 1312/26 Mayıs 1895. BOA., A. MKT. MHM., Dosya No: 711, Gömlek No: 1, 29 Muharrem 1312/2 Ağustos 1894. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (DH.MKT): BOA., DH. MKT. Dosya No: 291, Gömlek No: 25, 4 Rebiulahir 1312/5 Ekim 1894; BOA., DH. MKT., Dosya No: 155, Gömlek No: 35, Lef: 2-1, 10 Teşrinievvel 1309/22 Ekim 1893; BOA., DH. MKT., Dosya No: 155, Gömlek No: 35, Lef: 2-2, 11 Teşrinievvel 1309/23 Ekim 1893; BOA., DH. MKT., Dosya No: 164, Gömlek No: 86, 29 Rebiulahir 1311/9 Kasım 1893; BOA., DH. MKT., Dosya No: 213, Gömlek No: 44, 28 Şaban 1311/6 Mart 1894; BOA., DH. MKT., Dosya No: 268, Gömlek No: 66, 4 Safer 1312/7 Ağustos 1894; BOA., DH. MKT., Dosya No: 291, Gömlek No: 25, 4 Rebiulahir 1312/5 Ekim 1894. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Sicil-i Ahval İdaresi, Defterler (DH. SAİD.d): BOA., DH., SAİD. d., Dosya No: 42, Gömlek No: 337; BOA., DH., SAİD. d., Dosya No: 80, Gömlek No: 5. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hususi (İ. HUS): BOA., İ. HUS., Dosya No: 17, Gömlek No: 118, 26 Teşrinievvel 1309/7 Kasım 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 17, Gömlek No: 129, 27 Teşrinievvel 1309/8 Kasım 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 17, Gömlek No: 16, 4 Teşrinievvel 1309/16 Ekim 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 17, Gömlek No: 46, 8 Teşrinievvel 1309/20 Ekim 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 17, Gömlek No: 67, 11 Teşrinievvel 1309/23 Ekim 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 17, Gömlek No: 73, 13 Teşrinievvel 1309/25 Ekim 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 17, Gömlek No: 77, 14 Teşrinievvel 1309/26 Ekim 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 18, Gömlek No: 20, 3 Teşrinisani 1309/15 Kasım 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 18, Gömlek No: 7, 1 Teşrinisani 1309/13 Kasım 1893; BOA., İ. HUS., Dosya No: 38, Gömlek No: 9, 9 Zilhicce 1312/3 Haziran 1895. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye Nezareti, Varidat Muhasebesi, Temettuât Kalemi Defterleri (ML. VRD. TMT. d.): BOA., ML. VRD. TMT. d., no: 7834; BOA., ML. VRD. TMT. d., no: 7858. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Tasnifi Sadaret Hususi (Y. A. HUS): BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 282, Gömlek No: 52, 5 Teşrinievvel 1309/17 Ekim 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 282, Gömlek No: 74, Lef: 1-1, 8 Teşrinievvel 1309/20 Ekim 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 282, Gömlek No: 74, Lef: 3-1, 7 Teşrinievvel 1309/19 Ekim 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 282, Gömlek No: 94, Lef: 2-1, 10 Teşrinievvel 1309/22 Ekim 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 283, Gömlek No: 16, Lef: 1-1, 15 Teşrinievvel 1309/27 Ekim 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 283, Gömlek No: 16, Lef: 2-2, 15 Teşrinievvel 1309/27 Ekim 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 285, Gömlek No: 70, 18 Teşrinisani 1309/30 Kasım 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 287, Gömlek No: 15, 12 Kanunuevvel 1309/24 Aralık 1893; BOA., Y. A. HUS., Dosya No: 305, Gömlek No: 31, 24 Temmuz 1310/5 Ağustos 1894. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y. PRK. UM): BOA., Y. PRK. UM., Dosya No: 28, Gömlek No: 66, 4 Teşrinievvel 1309/16 Ekim 1893; BOA., Y. PRK. UM., Dosya No: 28, Gömlek No: 66, Lef: 1-1, 4 Teşrinievvel 1309/16 Ekim 1893; BOA., Y. PRK. UM., Dosya No: 28, Gömlek No: 66, Lef: 4-1, 9 Teşrinievvel 1309/21 Ekim 1893.
• 2. Kaynak Eserler A. Proust, Le Cholera Étiologie et Prophylaxie, G. Masson, Paris 1883. Ahmet Mithat, “Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’de Karantina Yani Usul-ı Tahaffuz Tarihçesi”, Salname-i Nezaret-i Hariciye, 1318, s. 446-447. Ali Tevfik, Memâlik-i Osmaniye Coğrafyası/ Coğrafya-yı Umumiye, Cilt: III, Kasbar Matbaası, İstanbul 1318. Charles Texier, Küçük Asya; Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, (Çev. Ali Suat), Cilt: II, Ankara 2002. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Yıldız Albümleri, No: 90921/8; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Yıldız Albümleri, No: 90921/9; Kolera Karantinası Hakkında Nizamname, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1311. Memâlik-i Osmaniyenin Taksimat-ı Mülkiyesi ve Yollarını Gösterir Harita, İstanbul Hilal Matbaası, t.y.
• 3. Resmi ve Süreli Yayınlar Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, 12. Def’a, Vilayet Matbaası, 1303/1885, s. 346. Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, 20. Def’a, Vilayet Matbaası, 1311/1893, s. 316. Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, 20. Def’a, Vilayet Matbaası, 1311/1893, s. 179. Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, 21. Def’a, Vilayet Matbaası, 1312/1894, s. 370. Hüdâvendigâr, Sayı: 1601, 27 Temmuz 1310/8 Ağustos 1894. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 49. Def’a, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1311/1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4589, 9 Teşrinievvel 1309/21 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4590, 11 Teşrinievvel 1309/23 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4591, 12 Teşrinievvel 1309/24 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4592, 13 Teşrinievvel 1309/25 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4594, 15 Teşrinievvel 1309/27 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4595, 16 Teşrinievvel 1309/28 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4596, 18 Teşrinievvel 1309/30 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4597, 19 Teşrinievvel 1309/31 Ekim 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4598, 20 Teşrinievvel 1309/1 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4599, 21 Teşrinievvel 1309/2 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4600, 22 Teşrinievvel 1309/3 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4603, 26 Teşrinievvel 1309/7 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4604, 27 Teşrinievvel 1309/8 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4605, 28 Teşrinievvel 1309/9 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4606, 29 Teşrinievvel 1309/10 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4607, 30 Teşrinievvel 1309/11 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4608, 1 Teşrinisani 1309/13 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4609, 2 Teşrinisani 1309/14 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4610, 3 Teşrinisani 1309/15 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4611, 4 Teşrinisani 1309/16 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4612, 5 Teşrinisani 1309/17 Kasım 1893. Tercüman-ı Hakikat, Sayı: 4613, 6 Teşrinisani 1309/18 Kasım 1893.
• 4. Araştırma Eserler
• Albek, Suzan, Dorylaion’dan Eskişehir’e, Eğitim, Sağlık, Bilimsel Araştırma Vakfı Yayınları No: 89, Eskişehir 1991.
• Anadol, Filiz, Kemâl Paşazâde Saîd Bey/Terâcim-i Ahvâl-i Muâsırîn, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2004.
• Atar, Zafer, “İzmit ve Çevresinde Kolera Salgını (1894)”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, Kocaeli 2016, s. 839-847.
• Ayar, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895), Kitabevi Yay., İstanbul 2007.
• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lügati, İstanbul 2011.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK Yayınları, Ankara 1997.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Sürecinde Türkiye: Ülke Yönetimi, İmge Kitabevi, Ankara 2007.
• Davison, R. H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, Cilt: I, (Çev. Osman Akınbay), Papirüs Yayınları, İstanbul 1997.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2007.
• Doğru, Halime, XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Afa Yayınları, İstanbul 1992.
• Doğru, Halime, “XIX. Yüzyıla Girerken Eskişehir’de Kaza ve Belediye Yönetimi ile Nüfus Hareketi”, Anadolu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: II, Sayı: 1, Eskişehir 1989, s. 183-223.
• Efe, Ayla, “Eskişehir’de 1893 Kolera Salgını”, Tarihte Eskişehir Sempozyumu I, (2-4 Kasım 1998), Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Eskişehir 2001, s. 261–275.
• Efe, Ayla, Eskişehir Demiryolu, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 1998.
• Gül, Abdülkadir, “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt: XVI, Sayı: 41, Yıl: 2009, s. 239-270.
• Gülenç İğdi, Özlem, “Abidin Paşa’nın Ankara Valiliği”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53, 2 (2013), s. 225-248.
• Günergün, Feza, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905), I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, Ankara 1992, s. 229-252.
• Güneş, İhsan-Yakut, Kemal, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2007. İnalcık, Halil, “İstanbul (Türk Devri)”, DİA., Cilt: XXIII, İstanbul 2001, s. 220-239.
• Karpat, Kemal H., “Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-93”, International Journal of Middle East Studies, 1978, 9, s. 237–274.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• Kılıç, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, T.C. Fırat Üniversitesi Rektörlüğü Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayını, Elazığ 2004.
• Kırlı, Engin, 19. ve 20. Yüzyılda Eskişehir’e Yapılan Göçler, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir 2001.
• Kuneralp, Sinan, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac ve Kolera”, (Çev. Münir Atalar), OTAM, Sayı: 7, Ankara 1996, s. 497-511.
• Mcneill, William Hardy, Dünya Tarihi, (Çev. Alâeddin Şenel), Ankara 1985.
• Menekşe, Metin, “1844-1845 Yıllarında Eskişehir’in Mahalle ve Köylerinin Nüfusuna Dair Bazı Bilgiler”, Journal of Social And Humanities Sciences Research (JSHSR), Cilt: V, Sayı: 31, 2018, s. 4545-4559.
• Menekşe, Metin, “XIX. Yüzyıl Ortalarında Eskişehir’de Sosyal ve Ekonomik Açıdan Meslekler”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Kasım 2013, 14 (Özel Sayı), s. 195-229.
• Nikiforuk, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, (Çev. Selahattin Erkanlı), İstanbul 2001. Oğuzoğlu, Yusuf- Emecen, Feridun, “Eskişehir”, DİA., Cilt: XI, İstanbul 1995, s. 398-401.
• Ortaylı, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840 -1880), TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Oya Dağlar, “Denizli ve Çevresinde Kolera Salgını ve Salgınla Mücadele”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler, Cilt: I, (Edt. Ayfer Özçelik ve diğerleri), Isparta 2007, s. 368-374.
• Önder, Selahattin, “2 Nolu Şer’iyye Sicili Işığında 1889-1891 Yıllarının Eskişehir’i”, Tarihte Eskişehir Sempozyumu-I, Eskişehir 2001, s. 233-257.
• Özlü, Zeynel, “Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında)”, Belleten, Cilt: LXXXI, Sayı: 291, s. 419-486.
• Pamukciyan, Kevork, “1893 Kolera Salgını ve 1894 Büyük Depremi”, Tarih ve Toplum, Sayı: 132, Aralık 1994, s. 13-14.
• Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), (Çev. Serap Yılmaz), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997. Sakaoğlu, Necdet, “Osmanlı’da Salgınlar”, Toplumsal Tarih, Sayı: 22, Ekim 1995, s. 23-25.
• Sarı, Nil, “Behcet Mustafa Efendi”, DİA., Cilt: V, İstanbul 1992, s. 344-345.
• Sarıyıldız, Gülden, “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, LVIII/222, (1994), s. 329-376.
• Sarıyıldız, Gülden, “Karantina”, DİA., Cilt: XXIV, İstanbul 2001, s. 463-465.
• Sarıyıldız, Gülden, “XIX Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22-23 Mayıs 2000), İstanbul 2002, s. 309-319.
• Sarıyıldız, Gülden, Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), TTK, Ankara 1996.
• SEL, Kemal Salih, “Koleraya Karşı İlk Türkçe Kitap ve Müellifi Hekimbaşı Behçet Efendi”, Poliklinik, Cilt: XV, Sayı: 174, 1947, s. 130.
• Uğuz, Sacit, “1895 Tarsus Kolera Salgını”, History Studies, Cilt: 4, Sayı: Özel Sayı (Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı), 2012, s. 437-448.
• Varlık, Nükhet, “Osmanlılarda Veba Salgınları”, Toplumsal Tarih, Sayı: 296, (Ağustos 2018), s. 30-36.
• Varlık, Nükhet, Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba, 1347-1600, Kitap Yayınevi, İstanbul 2017.
• Yaşayanlar, İsmail, “Bir Hastalık Olarak Kolera ve Tarihte Kolera Pandemileri”, Toplumsal Tarih, Sayı: 296, Ağustos 2018, s. 49-55.
• Yıldırım, Nuran, “1893 İstanbul Kolera Salgını İstatistikleri”, Tarih ve Toplum, Sayı: 150, (1996), s. 51-54.
• Yıldırım, Nuran, “1893'te İstanbul'da Kolera Salgını”, Tarih ve Toplum, Sayı: 129, (Eylül 1994), s. 14-29.
• Yıldırım, Nuran, “Karantina”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: IV, İstanbul 1994, s. 460.
• Yıldırım, Nuran, “Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamalarına İsyanlar: “Karantina İstemezük!””, Toplumsal Tarih, Sayı: 150, Haziran 2006, s. 18-27.
• Yıldırım, Nuran, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Hizmetleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: V, İstanbul 1985, s. 1320-1338.
• Yıldırım, Nuran, “Tersane-i Amire Fabrikaları’nda Tebhir Makinası/Etüv Üretimi ve Kullanımı”, Dünü ve Bugünü ile Haliç Sempozyumu Bildirileri (22-23 Mayıs 2003), Ed. Süleyman Faruk Göncüoğlu, Kadir Has Üniversitesi Yay., İstanbul 2004, s. 421-431.
• Yılmaz, Özgür, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VI/1, 2017, s. 23-55.