Education Problem and Ottoman Intellectuals in the Second Constitutional Era

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 4, 1487 - 1517, 28.12.2020

Ebubekir Keklik

https://doi.org/10.21551/jhf.816360

Cited By: 1

Öz

Abstract
The declaration of the Second Constitutional Era brought great vitality to the Ottoman intellectual life. The issues about which, could not be discussed especially during the reign of Abdulhamid II, were at least discussed freely until the years of Union and Progress Committee’s absolute domination. The period of Abdulhamid II is a period in which important developments took place in the field of education; however, the education issue, like many other issues, was not discussed enough properly. However, with the declaration of the Constitutional Era, both the development of the modern education system gained a new momentum and the education problem was reconsidered. During this period, quantitative growth in modern education institutions also continued. The idea that mass education was one of the main pillars that would save the country, which started in the 19th century, also marked the education concept of the Second Constitutional Era. The idea that an educational community would save the declining empire is the common thought of most intellectuals of this period. For this reason, the teaching profession has gained a special importance. The idea that educated generations to save the empire were raised by an idealist teacher army has turned into a belief. Especially the heavy defeat in the Balkan wars caused the Ottoman intellectuals to focus on the education issue more seriously. The idea that the Balkan wars were lost due to fanaticism turned into a slogan that the small Balkan countries had won the war not with their armies but with their teachers. One of the distinctive features of the period was the idea that the empire would not be able to maintain its integrity or even its existence unless an "education community" was established. This era was a period in which education associations and publications on education had increased significantly. It is possible to see that almost every Ottoman who was literate wrote something about education. There was consensus on the importance of education; the difference between them was in the variety of answers they gave to the question of education. This paper deals with this diversity and analyzes the educational views of the late Ottoman / Turkish intellectuals.

Anahtar Kelimeler

Education, Ottoman, Second Constitutional Era, Intellectuals, school

İkinci Meşrutiyet Döneminde Eğitim Sorunu ve Osmanlı Aydınları

Öz

Özet
İkinci Meşrutiyetin ilanı Osmanlı düşünce hayatına büyük canlılık getirmiştir. Özellikle II. Abdülhamid döneminde üzerinde konuşulamayan, tartışılamayan konular, en azından İttihad ve Terakki’nin mutlak iktidar yıllarına kadar, serbestlik içerisinde tartışılabilmiştir. II. Abdülhamid dönemi eğitim alanında önemli gelişmeler yaşanan bir devirdir; fakat eğitim meselesi de diğer pek çok mesele gibi yeterince tartışılamayan konulardandı. Ancak meşrutiyetin ilanıyla hem modern eğitim düzeninin gelişimi yeni bir ivme kazandı hem de eğitim sorunu yeniden ele alındı. Bu dönemde aynı zamanda modern eğitim-öğretim kurumlarındaki niceliksel büyüme de devam etti. XIX. yüzyılda başlayan, kitlesel eğitimin ülkeyi kurtaracak temel dayanaklardan biri olduğu düşüncesi İkinci Meşrutiyet döneminin eğitim anlayışına da damga vurmuştur. Batmakta olan imparatorluğu bir eğitim ordusunun kurtaracağı düşüncesi bu dönem aydınlarının çoğunun ortak düşüncesidir. Bu sebeple öğretmenlik mesleği ayrı bir önem kazanmıştır. İmparatorluğu kurtaracak eğitimli nesillerin, idealist bir öğretmen ordusu tarafından yetiştirileceği düşüncesi bir inanca dönüşmüştür. Özellikle Balkan savaşlarında alınan ağır mağlubiyet Osmanlı aydınlarının eğitim meselesine daha bir ciddiyetle eğilmelerine yol açmıştır. Balkan savaşlarının taassup sebebiyle kaybedildiği düşüncesi, küçük Balkan ülkelerinin savaşı ordularıyla değil, öğretmenleriyle kazandığı söylemi bir slogana dönüşmüştür. Bir “maarif ordusu” teşekkül etmedikçe imparatorluğun bütünlüğünü hatta varlığını sürdüremeyeceği kanaati dönemin belirgin özellikleri arasındadır. Bu dönem eğitim derneklerinin ve eğitime dair yayınların büyük artış gösterdiği bir zaman dilimi olmuştur. Neredeyse eli kalem tutan her Osmanlının eğitime dair bir şeyler yazdığını görmek mümkündür. Eğitimin önemi konusunda aralarında fikir birliği vardır; aralarındaki farklılık nasıl bir eğitim sorusuna verdikleri cevapların çeşitliliğindedir. Bu makale söz konusu çeşitliliği ele almakta, son dönem Osmanlı/Türk aydınlarının eğitim görüşlerini incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, Osmanlı, İkinci Meşrutiyet Dönemi, Aydınlar, Mektep

Kaynakça

• ERKEK Mehmet Salih (2103) “II. Meşrutiyet Dönemi Maarif Nazırları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII/2, s.385-416.
• DERİNGİL Selim (2009) “Irakta Şiîliğe Karşı Mücadele: II. Abdülhamid Döneminde Bir Osmanlı Karşı Propagandası Örneği” Simgeden Millete, II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet içinde, İletişim Yayınları, İstanbul, s.141-163.
• ÇADIRCI Musa (2009) “Cevdet Paşa’nın Medreselerle İlgili Görüşleri”, Ahmet Cevdet Paşa Sempozyumu (9-11 Haziran 1995) Bildirileri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, s.79-84.
• ÖZTÜRK Cemil (2007) “Osmanlılar”(Eğitim ve Eğitim Kurumları), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 33, Anakara.
• ALKAN Mehmet Ö. (2000) “Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim ve Eğitim İstatistikleri, 1839-1924”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Derleyenler: Halil İnalcık-Şevket Pamuk, TC. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara.
• KEKLİK Ebubekir (2018) “II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim Tartışmaları: Ziya Gökalp, Milli Terbiye ve Satı Bey [el-Husrî]”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Nisan, Cilt 9, Sayı 1, s.47-69.
• HANİOĞLU Şükrü (2006) “Dindar Bir Dinsiz Ya Da Dinsiz Bir Dindar: Doktor Abdullah Cevdet ve Türk Toplumu”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Zihniyet, Siyaset, Tarih, içinde, Bağlam Yayınları, İstanbul, s.57-63.
• GÜNDÜZ Mustafa (2007) “Abdullah Cevdet’in Eğitim Görüşleri ve İçtihad Dergisinde Bazı Eğitim Sorunları”, Milli Eğitim, Sayı 176, Güz, s.149-168.
• SOMEL Selçuk Akşin (2008) “Osmanlı Reform Çağında Osmanlıcılık Düşüncesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C.1, Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, İletişim Yayınları, İstanbul..
• Samizâde Süreyya, [Berkem], (1330) “Bizde Aile Hayatı, İçtihad, 29 Mayıs, No.108.
• Ahmet Agayef, (1911) “Terbiye-i Milliye” İçtihad, Üçüncü Sene, N: 67, 15 Temmuz, s.782-786.
• Abdullah Cevdet, (1330) “Şemsü’l-Maarif Mektebi”, İçtihad, 23 Teşrin-i Evvel, No.120.
• Fazıl Ahmet, (1327) “Mekteb-i İbtidâî ve Terbiye-i Siyâsîye”, Tedrisat-ı İbtidaiye Mecmuası, 15 Kânun-ı evvel, sene: 2, No:17, Matbaa-i Amire, İstanbul, s.192-193.
• Edhem Nejad, (1327) “Terbiye-i Umumiyede Noksanlık Var” Sırat-ı Müstakim, adet 177, 12 Kânun-ı sâni, C.7.
• Edhem Nejad, (1327) “Dağlı, Bayırlı, Ovalı, Yaylalı Olmalıyız I”, Yeni Fikir, C.III, Sayı 19, s.587-593.
• Edhem Nejad, (1327) “Dağlı, Bayırlı, Ovalı, Yaylalı Olmalıyız II”, C.III, Sayı 20, s.119-124.
• Edhem Nejad, (1327) “Mekteplerde Canlı, Ateşin Hayat İsteriz”, Yeni Fikir, C. III, Sayı 14, s.427.
• Edhem Nejad, (1327) “Köylerde Leyli Mektebler” Yeni Fikir, Yıl: 1, Sayı: 215, Kânun-ı sâni, s.49-53.
• Kılıçzade Hakkı, (1329) “Kadınlar ve Mekatib-i İbtidaiye Muallimleri”, İçtihad, No: 10, 3 Nisan. s.1310-1312.
• HANİOĞLU Şükrü (1992) “Batılılaşma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 5, s.182-186.
• Mahmud Sadık, (1329) “Pak Bir Hüviyet, Sağlam Bir Fıtrat”, İçtihad, 19 Kânun-ı Evvel, No: 85, s.1872.
• AYKAÇ Kemal (1976) “İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun Hayatı ve Faaliyetleri”, DTCF Felsefe Araştırmaları Dergisi, C. XI, Ankara, s.165-190.
• İsmail Hakkı, (1339) “İbtidailerin Islahı Hakkında 19 Kânun-ı Evvel 334 Tarihiyle Mülga Maarif Nezaretine Verilen Layiha Suretidir”, Maarif Hakkında Layihalar I, Maarif Vekâleti, Matbaa-i Amire, İstanbul, s.79-88.
• İsmail Hakkı, (1333) “Müstahsil Terbiye İçin”, Muallim, (Ayda Bir Çıkar Muallimler Mecmuasıdır) C. I, Sayı 8, 1 Mart, s.242-245.
• İsmail Hakkı (1329) “Şemsü’l-Mekâtib Mektebinin Tevzi‘-i Mükâfâtı”, Talebe Defteri, Birinci sene, No: 5, 18 Temmuz, s. 65-67.
• İsmail Hakkı, (1329) “Terbiyede İnkılab Lazım”, Yeni Fikir, C.II, Sayı 12, Haziran.
• TOZLU Necmettin, (2015) “İsmail Hakkı Baltacıoğlu”, Tanzimat’tan Günümüze Türk Düşünürleri-Cumhuriyet’ten Günümüze Bilimsel Felsefî Düşünce Temsilcileri, Cilt 4-A, Editör: Süleyman Hayri Bolay, Nobel Akademik Yayıncılık, s.2336.
• ÜSTEL Füsun (2008) “II. Meşrutiyet ve Vatandaşın İcadı” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C.1, Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• UYANIK Ercan (2009) “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Toplumsal Mühendislik Aracı Olarak Eğitim: İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Eğitim Politikaları (1908-1918), Amme İdaresi Dergisi, Cilt 42, Sayı 2.
• M. Şemseddin [Günaltay], “Talim ve Terbiye Meselesi”, Sebilü’r-Reşad, 4 Şaban 1330/5 Temmuz 1328/18 Temmuz 1912, Cilt 1-8, Aded 20-202, s.379-380.
• M. Şemseddin [Günaltay], “Talim ve Terbiye’de Mektebler”, Sebilü’r-Reşad, 2 Ramazan 1330/2 Ağustos 1328/15 Ağustos 1912, C.1-8, Aded 24-206, s.460-462.
• ERGÜN Mustafa (2008) “Prens Sabahattin Bey’in Eğitim Üzerine Düşünceleri”, Kuramsal Eğitimbilim, 1 (2), 1-9.
• GÜNGÖR ERGAN Nevin, (2015) “Prens Sabahaddin”, Tanzimat’tan Günümüze Türk Düşünürleri-Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Siyasî, İdarî ve Sosyal Düşünce Temsilcileri, Cilt 1, Editör: Süleyman Hayri Bolay, Nobel Akademik Yayıncılık, s.509-527.
• KAVCAR Cahit (1972) “Tevfik Fikret’in Eğitimciliği ve Yeni Mektep”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 3, Ankara, s.111-136.
• M. Rahmi, “Yeni Mekteb’ler”, Türk Yurdu, 5 Mayıs 1332, C.10, Sayı 109, s.71-74.
• “Türkçe Kitabet Dersi Mekteplerimizde Ne Haldedir?” Talebe Defteri, C.1, No.22, s.353.
• “Türkçe Kitabet Dersi Mekteplerimizde Ne Haldedir II?”, Talebe Defteri, C.1, No.23, s.369-371.
• İNAN M. Rauf (1954) “İsmail Mahir Efendi’nin Osmanlı Meclisindeki Konuşması”, Köy ve Eğitim, Aralık 1954, s.135-140.
• GÖNENÇ Senem (2013) “Kastamonu Mebûsu İsmail Mahir Efendi’nin Eğitime Dair Görüşleri” Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 205.
• Celal Nuri [İleri], “Hüseyin Rahmi”, Âtî, 13 Kânun-ı sâni 1334.
• Celal Nuri [İleri], “Darü’l-Fünûn Tâlebâtı ve Talebesi”, Âtî, 25 Eylül 1334.
• Ruşen Zeki, “Bizde Hareket-i Nisvan”, Nevsal-i Millî, Birinci sene, Dersaadet 1330, s.344-352.
• DOĞAN İsmail (2001) “Tanzimattan Cumhuriyete Kadın Eğitimi Düşüncesinin Gelişimi” Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 34, Sayı 1, Ankara.
• ALKAN Mehmet Ö. (2009) “Resmi İdeolojinin Doğuşu ve Evrimi Üzerine Bir Deneme”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C.I, Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• KÖSOĞLU Nevzat (2015) “Yusuf Akçura”, Tanzimat’tan Günümüze Türk Düşünürleri-Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Siyasî, İdarî ve Sosyal Düşünce Temsilcileri, C.1, Editör: Süleyman Hayri Bolay, Nobel Akademik Yayıncılık, s.485-507.
• Nâfi Atuf, “Maarifimiz Hakkında”, Türk Yurdu, 19 Mayıs 1332/1 Haziran 1916, C. 5, Sayı 110.
• A.Y. [Ahmed Agayef], “İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Yıllık Kongresi”, Türk Yurdu, 19 Eylül 1329/2 Ekim 1913, C.3, Sayı 49.
• Akçuraoğlu Yusuf, “İlmî Terbiye”, Talebe Defteri, 16 Kânûn-ı evvel 1329/29 Aralık 1913, Cilt 1, Numara 16.
• AKYÜZ Yahya (2002) “Eğitim Alanında Aydınların Eleştirisi ve Balkan Savaşları”, Tarih ve Toplum, Ağustos, Cilt 38, Sayı 224, 390-394.
• “Mekteplerde Askerlik”, Yeni Fikir, C.III, Sayı 20, 15 Mart 1330/28 Mart 1914, s.646.
• Hasan Sermed, “Adam Yetiştirmek”, İçtihad, 12 Ağustos 1330, No. 17, s.313.
• Nüzhet Sabit, “Alfabe Meselesi”, Muallim, No.19, 15 Şubat 1334, 665-668.
• Nüzhet Sabit, “Alfabe Meselesi II”, Muallim, No.21, 15 Nisan 1334, s.743-756.
• Hüseyin Cahid, “Kitab Tercümesi”, Yeni Tanin, 29 Ocak 1910, No.36/505; “Maarif Derdi”, Tanin, 23 Kasım 1910, No.800;
• Hüseyin Cahid, “Unuttuğumuz Vazifeler”, Tanin, 23 Ekim 1910, No.769.
• Mehmed Zeki, “Vekâyi-i İktisâdiye ve Mâliye”, Âlem, 18 Temmuz, 1330, No.110
• KEKLİK Ebubekir (2018) II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Eğitimi: Problemler, Tartışmalar, Teklifler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
• ADIVAR Halide Edip (2014) Mor Salkımlı Ev, Can Yayınları, İstanbul, Ağustos 2014.
• AKYÜZ Yahya (2013) Türk Eğitim Tarihi, M.Ö. 1000-M.S.2013, Pegem Akademi Yayınları, Ankara.
• AYAS Nevzat (1948) Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitimi-Kuruluşlar ve Tarihçeler, Milli Eğitim Basımevi, Ankara.
• BALTACIOĞLU İsmail Hakkı (1329) Talim ve Terbiye’de İnkılâb, Kütüphane-i İslam ve Askeri, İstanbul.
• BALTACIOĞLU İsmail Hakkı (1998) Hayatım, Yayına Hazırlayan, Ali Y. Baltacıoğlu, Dünya Yayınları, İstanbul.
• BERKES Niyazi (2003) Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• BİNBAŞIOĞLU Cavit (2014) Başlangıcından Günümüze Türk Eğitim Tarihi, Anı Yayıncılık, Ankara.
• Celal Nuri [İleri] (1331) Kadınlarımız-Umumiyeti İtibariyle Kadın Meselesi Tarihi-Müslüman Türk Kadınları, Matbaa-i İçtihad, İstanbul.
• Celal Nuri [İleri], (1327) 1327 Senesinde Selanik’de Münakid İttihad ve Terakki Kongresine Takdim Olunan Muhtıradır, Müşterekü’l-Menfa‘a Osmanlı Matbaası, İstanbul.
• Cevdet Paşa (1991) Tezakir 40-Tetimme, Yayınlayan: Cavit Baysun, TTK Basımevi, Ankara.
• DERİNGİL Selim (2014) İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi “1876-1909” Doğan Kitap, İstanbul..
• Emrullah Efendi (1330) Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin 1327 Senesi Dördüncü Kongresinde Tanzim Olunan Siyasî Programa Dâir İzâhnâme, Kostantıniyye.
• ERGİN Osman Nuri (1977) İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri Dolayısiyle Türkiye Maarif Tarihi, C.3-4, Eser Matbaası, İstanbul.
• ERGÜN Mustafa (1996) II. Meşrutiyet Dönemi Eğitim Hareketleri 1908-1914, Ankara.
• GEORGEON François (2013) Osmanlı Türk Modernleşmesi, içinde, Çeviren, Ali Berktay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• GÜNDÜZ Mustafa (2007) II. Meşrutiyetin Klasik Paradigmaları, İçtihad, Sebilür’r-Reşad ve Türk Yurdu’nda Toplumsal Tezler, Lotus Yayınevi, Ankara.
• GÜNDÜZ Mustafa (2010) Osmanlı Mirası Cumhuriyet’in İnşası (Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar), Lotus Yayınevi, Ankara.
• GÜNDÜZ Mustafa (2012) Eğitimci Yönüyle Ahmet Cevdet Paşa, Doğu-Batı Yayınları, Ankara.
• HANİOĞLU Şükrü (1981) Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul.
• İbrahim Temo (1987) İbrahim Temo’nun İttihad ve Terakki Anıları, Arba Yayınları, İstanbul.
• KAFADAR Osman (2006) Türk Eğitim Düşüncesinde Batılılaşma, Vadi Yayınları, İstanbul.
• KAVCAR Cahit (1982) Edebiyat ve Eğitim, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara.
• KURNAZ Şefika (1991) Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara.
• Namık Ekrem (1327) Anadolu’da Bir Cevelân, Birinci Kısım Anadolu’ya Doğru, Necm-i İstikbâl Matbaası İstanbul.
• OKAY Cüneyd (2001) Bir Meşrutiyet Aydını Selim Sabit, Hayatı-Kişiliği-Fikirleri, Akçağ, Ankara.
• Ömer Seyfeddin (tarihsiz) Mekteb Çocuklarında Türklük Mefkûresi, Çocuklar Dünyası Neşriyatından, Aded 19..
• Ömer Seyfettin (1993) Türklük Üzerine Yazılar, Derleyen ve hazırlayan: Muzaffer Uyguner, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Prens Sabâhâddîn (1999) Türkiye Nasıl Kurtulabilir? ve İzah’lar, Yayına Hazırlayan, Fahri Unan, Ayraç Yayınevi, Ankara.
• SAFA Peyami (1993) Türk İnkılâbına Bakışlar, Ötüken Yayınları, İstanbul............
• SAKAOĞLU Necdet (2003) Osmanlıdan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• SANCAKTAR Mehmet Fatih (2009) II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Milli Hâkimiyet Düşüncesinin Gelişimi ve Hüseyin Cahit Yalçın Örneği (1908-1925), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
• Satı (1326) Layihalarım, Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı, İstanbul...............
• TEKELİ İlhan-İLKİN Selim (1999) Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşum ve Dönüşümü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Anakara.
• Tüccarzâde İbrahim Hilmi (1329) Maarifimiz ve Servet-i İlmiyyemiz, Felaketlerimizin Esbabı, Kütüphane-i İslam ve Askeri, Dersaadet.
• ÜLKEN Hilmi Ziya (2001)Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul.