Economic Policy Discussions in İttihat-Terakki Era

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 180 - 220, 29.03.2021

Zekeriya Demir

https://doi.org/10.21551/jhf.886638

Cited By: 1

Öz

Ittihat and Terakki, which left its mark on the last period of the Ottoman State, can be regarded as a reflection of the Ottoman Westernization efforts at home and the modern nation-state ideas that emerged from the outside with the effect of the French Revolution. The effects of the economic regression of the Ottoman Empire against the West are observed in the shaping of political thoughts as in the shaping of nationalism movements and economic system ideas that emerged in Europe. As a reaction to this real situation, they turned to National Economy, more accurately, protectionist economic policies. It is understood that the foreign professors working in the schools of War, Medicine and Civil Service had an important influence on the formation of these thoughts about the West. However, they did not have in-depth knowledge about the western thought and value system, which they accepted as reference, and could not get rid of the conflict between these values and traditional values. For this reason, despite all their idealistic concerns, the ideas they suggested could not go beyond being eclectic and pragmatic.
In this study, the economic policies put forward in relation to the economic development of the country in the period of Ittihat and Terakki were examined and the political, social and philosophical issues were touched as they affect the economic policies. It is difficult to say that Ittihat and Terakki’s thoughts on economic policies matured until they came to power. Although there were supporters of liberal and national economics in terms of economic system preferences within the party, national economic policies were more effective in practice. The ideas about the socialist economy could not find a suitable ground to develop due to the society’s socio-economic structure. During the period of Ittihat and Terakki, different policies and practices were developed around daily needs and requirements rather than a single application in terms of economic management. In summary, pragmatic and eclectic path has been preferred along with the conjuncture, rather than a deep perspective on economic system and policy choices.

Anahtar Kelimeler

Ittihat and Terakki, Economic Policy, Liberals, Nationalists, Socialists

İttihat ve Terakki Dönemi İktisat Politikası Tartışmaları

Öz

Osmanlı Devletinin son dönemine damgasını vuran İttihat ve Terakki’nin ortaya çıkmasında, Batılılaşma hareketleri ile Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı milliyetçilik akımlarının önemli etkileri olmuştur. Siyasal düşüncelerinin şekillenmesinde, Avrupa’da ortaya çıkan meşrutiyet yönetimlerinin, ekonomik sistem düşüncelerinin şekillenmesinde de Osmanlı Devleti’nin Batı karşısındaki ekonomik gerilemesinin etkileri görülmektedir. Bu reel duruma bir tepki olarak Milli İktisat daha doğru bir ifade ile korumacı iktisat politikalarına yönelmişlerdir. Batı ile ilgili düşüncelerinin oluşmasında, Harbiye, Tıbbiye ve Mülkiye mekteplerinde görev yapan yabancı hocaların önemli etkilerinin olduğu anlaşılmaktadır. Ancak referans kabul ettikleri batılı düşünce ve değerler sistemi konusunda derinlikli bir bilgiye sahip olamadıkları gibi bu değerler ile geleneksel değerler arasındaki çatışmadan kurtulamamışlardır. Bu nedenle bütün idealist kaygılarına rağmen önerdikleri fikirler eklektik ve pragmatik olmaktan öteye gidememiştir.
Bu çalışmada İttihat ve Terakki döneminde ülkenin ekonomik açıdan kalkınması ile ilgili olarak ileri sürülen iktisat politikaları incelenmiş siyasal, sosyal ve felsefi konulara ekonomi politikalarını etkilediği ölçüde değinilmiştir. İttihat ve Terakki’nin ekonomi politikalarına ilişkin düşüncelerinin iktidara gelene kadar olgunlaştığını söylemek zordur. İttihat ve Terakki içinde ekonomik sistem tercihleri açısından liberal iktisat ve milli iktisat taraftarları olmakla beraber uygulamada milli iktisat politikaları daha etkili olmuştur. Sosyalist iktisada yönelik düşünceler toplumun sosyo-ekonomik yapısı itibariyle gelişeceği uygun bir zemin bulamamıştır. İttihat ve Terakki dönemi boyunca ekonomi yönetimi açısından tek bir uygulamadan ziyade günün şartlarına uygun farklı politikalar ve uygulamalar geliştirilmiştir. Özetle ekonomik sistem ve politika tercihlerinde derinlikli bir bakış açısından ziyade, konjonktüre uygun olarak pragmatik ve eklektik bir yol tercih edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki, İktisat Politikası, Liberaller, Milli İktisatçılar, Sosyalistler

Kaynakça

• “Bağcılar Bankası”, İktisadiyat, Yıl: 1, Sayı: 40, 19 Kanun-u Sani 1332, 3-4.
• “Hanımlara Ticaret Dersleri”, İktisadiyat Mecmuası, Yıl 3, Sayı: 65, 27 Eylül 1333, 8.
• “İmtiyazlar”, İttihad ve Terakki, Sayı: 8, 23 Ağustos 1908, 4.
• “Konya Millî İktisad Bankası”, İktisadiyat, Yıl: 1, Sayı: 24, 28 Temmuz 1332, 5-6.
• “Muhasebei- İktisadiyye: Serbesti-i Ticaret ve Usul-u Himaye”, Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi, 3. Sene, No: 1, 13 Mart 1325
• “Patronlar ve Ameleler”, İttihad ve Terakki, Sayı: 32, 18 Teşrin-i Evvel 1908, 1.
• Adanır, Fikret. “Osmanlı imparatorluğunda Ulusal Sorun İle Sosyalizmin Oluşması ve Gelişmesi: Makedonya Örneği", Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik 1876-1923, içinde.
• Ahmad, Feroz. “Osmanlı İmparatorluğunun Son Dönemlerinde Milliyetçilik ve Sosyalizm Üzerine Düşünceler” Sosyalizm ve Milliyetçilik 1876-1923, içinde.
• Ahmad, Feroz. İttihatçılıktan Kemalizm’e, Çev. Fatmagul Berktay (Baltali), Kaynak Yayınları, İstanbul, 4. Baskı (1999).
• Âhmed Muhiddin. “Milli Sermaye-Milli Sermaye Teşkilatı”, İslam Mecmuası, Cilt: 3, Sayı: 33, 29 Temmuz, 1331, 10.
• Ahmed Muhtar. “Zirâi Program”, Ulum-ı İktisâdiye ve İctimaiyye Mecmuası, C.II, Sayı 9, 1 Eylül 1325, 51-70.
• Ahmed Şuayb, Mehmed Câvid ve Rızâ Tevfik. “Mukaddime ve Program”, Ulûm-ı İktisâdiyye ve İctimâ’iyye Mecmuası, C.I, Sayı 1,15 K.evvel 1324, 1-10.
• Ahmet İhsan. Matbuat Hatıralarım 1888-1923, I, İstanbul, 1930, 28-30.
• Akçuraoğlu, Yusuf. “Gökalp Ziya Bey hakkında Hatıra ve Mülahazalar”, Mehmet Özden (Sad.), Türkiye Günlüğü, Sayı:20, Güz (1992), 79-81.
• Akpolat-Davut, Yıldız. “İkinci Meşrutiyet Dönemi Sosyolojisinin Kaynakları II: İslam Mecmuası ”, Türkiye Günlüğü, Sayı:45, Mart-Nisan 1997, 214-15.
• Akşin, Sina. “İttihad ve Terakki üzerine”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Sayı: 26, Ankara (1971).
• Akşin, Sina. Jön Türkler ve İttihad Terakki, İmge Kitabevi, Ankara, 2. Baskı (1998).
• Ali Kami. “Sosyalizm Hakkında Tenkidat”, Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Cilt: II, Sayı:17, Yıl:2, 707.
• Asaf Nefi. “Demokrasi ve Sosyalizm ", Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Cilt: II, Sayı: 6, Yıl 1, 161-171.
• Aynizade Hasan Tahsin. “Gümrük Tarifeleri", İktisadiyat, Yıl 1, sayı: 1, 8 Şubat 1331, 3-5.
• Baltacıoğlu, İsmail Hakkı. “Ziya Gökalp”, Sosyoloji Konferansları, 5. Kitap, 1964-1965 Ders Yılı, İstanbul, 1-7.
• Baydur, Mithat. “Geçmişten Günümüze Prens Sabahattin ve Adem-i Merkeziyetçilik”, Türkiye Günlüğü, Sayı:22, Bahar-1993, 40-45.
• Bayraktar, Bayram. “Günümüzde Yeniden Değerlendirilmesi Gereken Bir Düşünür: Prens Sabahattin Bey”, Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı:29, (1996), 51-61.
• Bayur, Y. Hikmet. Türk İnkılabı Tarihi, Cilt: II, Kısım IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2. Baskı (1983).
• Berkes, Niyazi. “Unutulan Adam” 1976 Yılı Sosyoloji Konferansları, 14. Kitap, İstanbul, 194-203.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ahmet Kuyas (Haz.), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 3. Baskı, (2002).
• Cerrahoğlu, A. İslâmiyet ve Osmanlı Sosyalistleri, Ersa Matbaacılık Koli. Şti., İstanbul (1964).
• Cim Sat. “Ticaret ve Ziraat Nazırıyla Mülakat”, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 1. 8 Şubat 1331, 6-8.
• Çağla, Cengiz. “Bir Türk Aydını Olarak Prens Sabahattin Bey”, Türkiye Günlüğü, Sayı:26, Ocak-Şubat 1994, 30-34.
• Çavdar, Tevfik. İttihad ve Terakki, İletişim Yayınları, İstanbul (1991).
• Doktor Yakır Behar. “Spekülasyon Ticareti’’, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 26, 25 Ağustos 1332, 3-4.
• Dumont, Paul. “Yahudi, Sosyalist ve Osmanlı Bir Örgüt: Selanik İşçi Federasyonu”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), Mete Tunçay, Erik Jan Zürcher (Der.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2.Baskı (2000).
• Efendioğlu, Ahmet Mehmet. “İttihad ve Terakkinin 1909 Kongresi”, Toplumsal Tarih, Sayı: 55, Temmuz (1998).
• El Barez. “Kooperatif şirketleri", İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 4, 7 Mart 1332, 2-3.
• Elöve, Mustafa E. “Umumi Amme Hukukumuz Bakımından 2. Meşrutiyet Devrinin Türkçülük Cereyanı” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt:7, Sayı: 1-4, (1952), 218-260.
• Ertüzün, Tevfik. “Milliyetçi İktisat Ekolü" Türk Dünyası Araştırmaları (Prof. Dr. Mehmet Eröz’e Armağan), Sayı:48, Haziran (1987), 163-74.
• Faik Nüzhet. “A’şâr”, Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimaiyye Mecmuası, Yıl: 1, Cilt: III, Sayı: 12, 440-442.
• Faik Nüzhet. “Temettü Vergisi”, Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimaiyye Mecmuası, Yıl: 1, Cilt:1, Sayı: 3, 289-314.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri. Türkiye’de İktisat Tedrisatı Tarihçesi ve İktisat Fakültesi Teşkilatı, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul (1946).
• Galib Haldun. “Ecnebi Sermayesi ve Bizim Teşebbüsatımız”, İçtihat, 3. Sene, No:48, 1 Haziran 1328, 1111-1113.
• Göçmen, Muammer. İttihat ve Terakki’nin Son Yılları (1916 Kongre Zabıtları), Eşref Yağcıoğlu (Haz.), Nehir Yayınları, İstanbul (1992).
• Gökalp, Ziya. "Ecnebi Sermayesi” Makaleler IX., Şevket Beysanoğlu (Haz.), Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul (1980).
• Gökalp, Ziya. “İktisadi Adem-i Merkeziyet” Makaleler IX.
• Gökalp, Ziya. “Ticaret, “El-Kasib”, Makaleler I.
• Gökalp, Ziya. “Ticaret, “El-Kasib”, Ziya Gökalp Makaleler I, Şevket Beysanoğlu (Haz.), Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul (1976).
• Gökalp, Ziya. “Türklerin En Zayıf Noktası ve En Kuvvetli Noktası ” Makaleler IX.
• Gökalp, Ziya. Fırkaların İçtimaî Tasnifi- Makaleler IV, , Ferit Ragıp Tuncor (Haz.), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara (1977).
• Gökalp, Ziya. İnkılapçılık ve Muhafazakarlık, Makaleler IX,
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları, Mehmet Kaplan (Haz.), MEB Devlet Kitapları, İstanbul (1975).
• Gülmez, Mesut. “Bir Belge Bir Yorum: 1909 Tatil-i Eşgal Yasası ve Grev”, Toplum ve Bilim, Sayı: 12, Kış 1980, 50-64.
• Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul, “t.y.”
• Haupt, George, Dumont, Paul. Osmanlı İmparatorluğu'nda Sosyalist Hareketler, Çeviren: Tuğrul Artunkal, Gözlem Yayınları, İstanbul (1977).
• Heyd, Uriel. Ziya Gökalp’in Hayatı ve Eserleri, Çev. Cemil Meriç, Sebil Yayınevi, İstanbul (1980).
• Iacovella, Angelo. Gönye ve Hilal: İttihad-Terakki ve Masonluk, Çev. Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul (1998).
• İbrahim Temo. İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Teşekkülü ve Hidemat-ı Vataniye ve Inkılab-ı Milliye Dair Hatıratım, Mecidiye, Romanya, (1939).
• İrtem, Süleyman Kani. Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön Türk İhtilali, Osman Selim Kocahanoğlu (Haz.), Temel Yayınları, İstanbul (1999).
• İrtem, Süleyman Kani. Yıldız ve Jön Türkler, İttihad-Terakki Cemiyeti ve Gizli Tarihi, Osman Selim Kocahanoğlu (Haz.), Temel Yayınları, İstanbul (1999).
• Jackh, Ernest. Yükselen Hilal, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Türklerin Dünü, Bugünü, Yarını, Çev. Perihan Kuturman, Temel Yayınları, İstanbul (1999).
• Kansu, Aykut. 1908 Devrimi, Çev. Ayda Erbal, İletişim Yayınları, İstanbul, 2. Baskı (2001).
• Karakışla, Yavuz Selim. “Osmanlı Sanayi İşçisinin Doğuşu 1839-1923", Osmanlıdan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839-1950, D. Quataert, E. J. Zürcher (Ed.), İletişim Yayınları, İstanbul (1998).
• Karaman, Deniz. Cavit Bey ve Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Liberte Yayınları, Ankara (2001).
• Kars, H. Zafer. 1908 Devriminin Halk Dinamiği, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2. Baskı (1997), 35.
• Kazgan, Gülten. Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul (2001).
• Kazım Karabekir. İttihad ve Terakki Cemiyeti, Türdav Ofset, İstanbul (1982).
• Keyder, Çağlar. Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul, 3. Baskı (1993),
• Kıvılcımlı, Hikmet. Türkiye’de Kapitalizmin Gelişimi, İstanbul, Bibliotek Yayınları, İstanbul (1989).
• Kocahanoğlu, Osman Selim. İttihat ve Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması, Temel Yayınları, İstanbul (1998).
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı -İtalyan Libya Savaşında İttihatçılar, Masonlar ve Sosyalist Enternasyonel, Ümit Yayıncılık, Ankara (1999.
• Kösemihal, Nurettin Şazi. “.Le Play Okulu ve Türkiye'deki Etkisi”, Toplum Bilim (Türk Toplum Bilimi Özel Sayısı), Sayı:2, Ekim (1993), 22-29.
• Kuran, Ahmet Bedevi. İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2. Baskı (2000).
• Kuran, Ahmet Bedevi. Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, İstanbul (1956).
• Kushner, David. Türk Milliyetçiliği’nin Doğuşu (1876-1908), Çev. Şevket Serdar Türet, Rekin Ertem ve Fahri Erdem, Kervan Yayınları, İstanbul (1979).
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türkçesi, Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 7. Baskı (1998).
• Mardin, Şerif. Jön Türkler’in Siyasî Fikirleri (1895-1908), İletişim Yayınları, İstanbul, 5. Baskı (1996).
• Mardin, Şerif. Siyasal ve Sosyal Bilimler, Makaleler 2, Mümtaz’er Türköne, Tuncay Önder (Haz.), İletişim Yayınları, İstanbul, 6. Baskı (2002).
• Mehmed Cavid, "Ecnebi Sermayeleri 2”, Sabah, 15 Teşrin-i Evvel 1908.
• Mehmed Cavid, “İstikrazat”, Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiyye Mecmuası, Cilt: 3, Sayı: 10, Yıl 1, 257-258.
• Mehmed Cavid, “İstikrâzât”, Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiyye Mecmuası, Cilt: 3, Sayı: 11, Yıl 1, 386-426.
• Mehmed Cavid, “İstikrâzât”, Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiyye Mecmuası, Cilt: 3, Sayı: 12, Yıl 1, 513-554.
• Mehmed Cavid, “Ticaret Odaları” Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Cilt:I , Sayı: 2, Yıl:1, 200.
• Mehmet Memduh, Tanzimattan Meşrutiyete 1, Sadeleştiren Hayati Develi, Nehir Yayınları, İstanbul (1990).
• Mevlanzade Rıfat. İttihat Terakki İktidarı ve Türkiye İnkılabının İçyüzü, Yedi İklim Yayınları, İstanbul (1993).
• Müfit Şemsi. Şemsi Paşa, Arnavutluk ve İttihad Terakki, El Hakku Yalu vela Yu’la Aleyh, Ahmet Nezih Galitekin (Haz.), Nehir Yayınları, İstanbul (1995).
• Noutsos, Panayot. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalist Hareketin Oluşması ve Gelişmesinde Rum Topluluğu’nun Rolü, 1876-1925” Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923) içinde.
• Okay, Cüneyt. " Müslüman Boykotajı ve Îstiklal-i İktisad-ı Millî Cemiyeti" Toplum Bilim, Sayı: 31, Temmuz 1996, 47-51.
• Onur, Hakkı. “1908 İşçi Hareketleri ve Jön Türkler”, Yurt ve Dünya, Mart 1977.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, İletişim Yayınları, İstanbul (1998).
• Osmanlıdan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839-1950, D. Quataert, E. J. Zürcher (Ed.), İletişim Yayınları, İstanbul (1998).
• Ökçün, A. Gündüz. "XIX. Yüzyılın İkinci Yansında İmalat Sanayi Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. Cilt: 27, Sayı:1, Mart 1972, 135-166.
• Ökçün, A. Gündüz. “Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkati 1913”, İktisat Tarihi Yazıları, Sermaye Piyasası Kurumu Yayınları, (1997).
• Ökçün, A. Gündüz. Tarımda Çalışma ve Ekme Yükümlülüğü (Mükellefîyyet i Ziraiyye) Belgeler, 1914-1922, Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, Ankara, 2.Baskı (1997).
• Ökçün, A. Gündüz. Tatil-i Eşgal Kanunu 1909, Belgeler, Yorumlar, Semaye Piyasası Kurulu Yayınları, Ankara, 2. Baskı (1996).
• Öktem, Ayşenur. “Yerli ve Yabancı Ansiklopedilerde Ziya Gökalp” 1976 Yılı Sosyoloji Konferansları (Ziya Gökalp Özel Sayısı), 14. Kitap, İstanbul, 119-139.
• Önsoy, Rıfat. “Ziya Gökalp’in İktisadi Görüşleri”, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi (Prof. Tayip Gökbilgin Hatıra Sayısı), Sayı: 12, (1981-1982), 355-366.
• Özbilgen, Erol. Pozitivizmin Kıskacında Türkiye, Ağaç Yayıncılık, İstanbul (1994).
• Parla, Taha. Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, Füsun Üstel-Sabri Yücesoy (Haz.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2. Baskı (1993).
• Parvus. Türkiye’de Sosyalizm, 14 Kasım 1910, 4.
• Petrosyan, Yuriy Asetoviç. Sovyet Gözüyle Jön Türkler, Çev. Mazlum Beyhan-Ayşe Hacıhasanoğlu, Bilgi Yayınevi, Ankara (1974).
• Peyami Safa. Türk İnkılabına Bakışlar, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul, 2. Baskı (1990).
• Prens Sabahattin. Görüşlerim, Ahmet Zeki İzgeör (Haz.), Buruç Yayınları, İstanbul (1999).
• Quataert, Donald. Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), Çeviren: Sabri Tekay, Yurt Yayınları, Ankara (1987).
• Quataert, Donald. Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, İletişim Yayınları, İstanbul (2002).
• Ramsaur, E.E. Jön Türkler ve 1908 İhtilali, Çev. Nuran Yavuz, Sander Yayınları, İstanbul, 2. Baskı (1982).
• Reyhan, Cenk. “Türk Siyasal Düşüncesinde Yol Ayrımı, Aykırı Bir Aydın Prens Sabahattin ve Düşüncesi”, Türkiye Günlüğü, Sayı:21-22, Kış 1992-Bahar 1993, 121-26.
• Sayılgan, Aclan. Türkiye’de Sol Hareketler (1871-1971), Otağ Yayınları, 3. Baskı, «t.y».
• Shaw, Standford, Kural, Ezel. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, , Reform, Devrim, Cumhuriyet; Modern Türkiye’nin Doğuşu 1808-1975, Çev. Mehmet Harmancı, Cilt :2, E Yayınları, İstanbul, 3. Baskı (2000).
• Şerif Paşa. Bir Muhalifin Hatıraları, İttihad ve Terakki’ye Muhalefet, Nehir Yayınları, İstanbul (1990).
• Tanyol, Cahit. “İçtimai Monografi Hazırlıkları, Prens Sabahattin Sosyoloji”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlan Sosyoloji Dergisi, Sayı:4-5, 1947-1949, 145-175.
• Tekin Alp. ‘‘Meskukat Meselesi”, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 3, 29 Şubat, 1331, 1-3.
• Tekin Alp. “ Memleketimizde Büyük Sanayi”, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 33, 3 Teşrin-i Sani, 1332, 1.
• Tekin Alp. “Harpten Sulha Intikat Iktisadiyatı-Devlet İktisadiyatı", İktisadiyat Mecmuası, Cilt: 2, Sayı: 62-64, 16 Ağustos ve 14 Eylül 1917, 1-3.
• Tekin Alp. “İktisat”, Türk Yurdu, XII, 140 (1333/1917), 3521-22.
• Tekin Alp. “İstihsalat-ı Milliyeyi artırmak Meselesi”, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 43, 1 Mart 1332, 2.
• Tekin Alp. “İtibar-ı Millî Bankası’’, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı:40, 19 Kanun-u sani, 1331, 1-2.
• Tekin Alp. “Millî İktisada Doğru”, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 1, 8 Şubat 1331, 1-2.
• Tekin Alp. “Milli İktisat”, İslam Mecmuası, Sayı:22, 12 Şubat 1330, 560-562.
• Tekin Alp. “Tesanûtçülük”, Yeni Mecmua. 4 Mayıs 1918, 336.
• Tekin Alp. “Ticaret-i Hâriciyemiz”, İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 5, 14 Mart 1332, 1-2.
• Tekin Alp. “Yeni Ticaret Muahedeleri II Türkiye -Almanya Ticaret Muahedesi", İktisadiyat, Yıl:1, Sayı: 18, 16 Haziran 1332, 1-3.
• Tekin Alp. “Yeni Ticaret Muahedeleri III Türkiye-Almanya Ticaret Muahedesi", İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 19, 23 Haziran 1332, 1-4.
• Tekin Alp. “Yeni Ticaret Muahedeleri IV Merkezi Avrupa ve Biz", İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 22, 21 Temmuz 1332, 1-2.
• Tekin Alp. “Yeni Ticaret Muahedeleri l", İktisadiyat, Yıl 1, Sayı: 16, 2 Haziran 1332, 1.
• Tekin Alp. “Ziraat Bankası I”, İktisadiyat, Yıl:1, Sayı: 9, 14 Nisan 1332, 1-2.
• Tekin Alp. “Ziraat Bankası II”, İktisadiyat, Yıl: 1, Sayı:10, 21 Nisan 1332, 1-3.
• Tekin Alp. “Ziraat Bankası III”, İktisadiyat, Yıl: 1, Sayı:111, 28 Nisan 1332, 1-5.
• Toprak, Zafer. “1909 Tatil-i Eşgal Kanunu Üzerine”, Toplum ve Bilim, Sayı: 13, Bahar 1981, 141-156.
• Toprak, Zafer. “Sosyal Politika Tarihimizin İlk Önlemler Paketi: Müessesatı Sınaide Çocukların ve Kadınların Çalıştırılması 1910” Toplum ve Bilim, Sayı:27, Güz 1984, 229-233.
• Toprak, Zafer. “Türkiye’de İlk İş Kanunu Teklifi, Amelenin Suret-i İstihdamına Dair Kanun Teklifi 1911 ”, Toplumsal Tarih, Sayı:32, Ağustos 1996, 6-10.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Yurt Yayınları, Ankara (1982).
• Topuzlu, Cemil. İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde Seksen Yıllık Hatıralarım, Hüsrev Hatemi ve Aykut Kazancıgil (Haz.), İ.Ü.Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2. Baskı (1982).
• Tuna, Korkut. “Gökalp’in Millî Sosyoloji Anlayışı” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Metodoloji ve Sosyoloji Araştırmaları Merkezi, Sosyoloji Konferansları, 21. Kitap, İstanbul (1986), 51-67.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt: 1, İkinci Meşrutiyet Dönemi, İletişim Yayınları, İstanbul (1998).
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt: III, İttihad ve Terakki Cemiyeti, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul (1989).
• Tunçay, Mete. Cihat ve Tehcir, 1915-1916 Yazıları, Alfa Yayınları, İstanbul (1991).
• Tunçay, Mete. Türkiye’de Sol Akımlar, 1908-1925, Bilgi Yayınevi, Ankara 2. Baskı (1967).
• Türkdoğan, Orhan. “Ziya Gökalp’te Çağdaşlaşma, İslamlaşma, Türkleşme Akımları ve Millî Devlet Fikrinin Gelişimi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt:36,Sayı: 1-4, (1976-1977).
• Tütengil, Cavit Orhan. “Prens Sabahattin (1877-1948)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları Dergisi, Sayı:4-5, 1947-1949, 176-220.
• Tütengil, Cavit Orhan. “Ziya Gökalp Üzerine Notlar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Sosyoloji Dergisi, Sayı: 10-11, (1955-1956), 101-105.
• Tütengil, Cavit Orhan. 1964-1965 Ders Yılı Sosyoloji Konferansları, 5. Kitap, İstanbul, 122-141.
• Uğur, Hidayet. “Jön Türkler’in Çıkardığı Gazeteler 1, Mizan III” Türk Düşüncesi, Cilt: 3, Sayı: 17, 1 Nisan 1955.
• Uğur, Hidayet. “Jön Türkler’in Çıkardığı Gazeteler 1, Mizan II” Türk Düşüncesi, Cilt: 3, Sayı:16. 1 Mart 1955.
• Uğur, Hidayet. “Jön Türkler’in Çıkardığı Gazeteler 1, Mizan" Türk Düşüncesi, Cilt: 3, Sayı: 15. 1 Şubat 1955.
• Uğur, Hidayet. “Jön Türkler’in Çıkardığı Gazeteler 3, Terakki” Türk Düşüncesi, Cilt: IV, Sayı:20, 1 Temmuz (1955).
• Yalçın, Hüseyin Cahit. Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2. Baskı (2000).
• Yalımov, İbrahim. “1876-1923 Döneminde Türkiye’de Bulgar Topluluğu ve Sosyalist Hareketin Gelişmesi” Sosyalizm ve Milliyetçilik 1876-1923, içinde, 153.
• Yalman, Ahmet Emin. Turkey in The World War, New Haven, Yale, U.P. 1930.
• Zühdî, “İn’ikas-ı Tekalif”, Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiyye Mecmuası, Yıl: 3, Sayı: 26, 1349- 1362.
• Zürcher, Eric Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2.Baskı (1998).