A Historical Example about which the Individual is Bartered Away to the Society: The Abuse of its Ancient Privileges, which were given to be Asserted by Fener Patrirchate

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 430 - 461, 28.06.2022

Bülent Atalay

https://doi.org/10.21551/jhf.1096540

Öz

By abusing of the religion, the fact that the society and hence the individual are not only bartered away but also are sacrificed to, is a historical fact in Turkey. To see this fact, it is enough to look events, which have happened in the process. From the point of view the structure of the Ottoman society, the issue at stake closely interests to not only the Muslims but also the non-Muslims. The individual freedom is so important in the context of the secularization and democratization of state-society relations. According to this, the responsibility belongs to not only the Muslims but also the non-Muslims and especially the Greek Orthodox in the absence of a exactly secularized society and a developed democratic understanding.
It can even be said that the non-Muslims, especially the Orthodox Greeks have more responsibility. Because the Muslims did not fully comprehend the concept of jurisprudence, they remained behind in evaluating the age. As for the Orthodox Greeks, they were more important in terms of quantity and quality than other the non-Muslim subjects. Accordingly, their responsibilities were higher. Tanzimat and aftermaths the process, which can be accepted the milestone that individual rights and freedom were leveled up to a contemporary degree, were opposed more by the non-Muslims clergymen and especially the Greek clergymen than the Orthodox Muslim clergymen in Turkey.
The reason of the case was not because of being a member of the Orthodox subjects, but being a ruban belonging to the Fener Patriarchate. Orthodox clergy constantly reacted to the anxiety of losing their superiority. Reforms have been tried to realize in the shadow of hints and veiled threats or suggestion of European states in Turkey. The Fener Patriarchate, and consequently the Orthodox Greek Clergy, who took the same the European states back, opposed the reforms. By having not done with it, they have gone all out for the reforms weren’t improved. While the Greek cleric class opposed them, they ingeniously abused their ancient privileges as a historical “seesaw” or “lever”.

Anahtar Kelimeler

The Freedom, the Secularism, The Edicts of Tanzimat and Islahat, Muslim and non-Muslims, Right and Privilege

Türkiye’de Ferdin Cemaate Feda Edildiğine Tarihî Bir Örnek: Fener Patrikhanesi’nin Verildiğini İddia Ettiği [Kadim] İmtiyazlarını İstismarı

Öz

Türkiye’de cemiyetin ve dolayısıyla ferdin, din istismarı yapılarak cemaate fedadan da öte kurban edildiği tarihî bir gerçektir. Bu gerçeği görmek için sadece süreçte meydana gelen olaylara bakmak yeterlidir. Söz konusu olan mesele, Osmanlı toplum yapısı bakımından sadece Müslümanları değil, aynı zamanda Gayrimüslimleri de yakından ilgilendirmektedir. Ferdî hürriyet, devlet toplum ilişkilerinin laikleşmesi ve demokratikleşmesi bağlamında çok önemlidir. Buna bağlı olarak toplumun tam olarak laikleşememesi ve gelişmiş bir demokratik anlayışa ulaşılamamasında sorumluluk sadece Müslümanlara değil, Gayrimüslimlere ve özellikle Rum Ortodokslara da aittir.
Hatta denilebilir ki Gayrimüslimlerin özellikle Ortodoks Rumların sorumluluğu daha fazladır. Çünkü Müslümanlar, içtihat kavramını tam anlamıyla kavrayamadıklarından çağı değerlendirmekte geri kaldılar. Ortodoks Rumlara gelince, nicelik ve nitelik olarak Gayrimüslim tebaa içerisinde diğerlerine göre daha önemliydiler. Buna bağlı olarak sorumlulukları da daha fazlaydı. Türkiye’de ferdî hak ve hürriyetlerin çağdaş düzeye çıkarılmaya başlanmasının miladı kabul edilebilecek Tanzimat ve sonrasındaki sürece muhalefet, Sünnî Müslüman din adamlarından ziyade, Gayrimüslim Ruhban ve özellikle Ortodoks Rum Ruhbandan gelmiştir.
Bunun da sebebi Ortodoks tebaanın bir mensubu olmaktan değil, Fener Patrikhanesi’ne mensup ruhban olmaktan kaynaklanmıştır. Ortodoks Ruhban, sahip oldukları üstünlüklerini kaybetme endişesiyle sürekli tepki göstermiştir. Türkiye’de ıslahatlar Avrupa Devletleri’nin açık telkin, tavsiyeleri ve örtülü tehditlerinin gölgesinde gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Aynı Avrupa Devletleri’nin desteğini arkasına alan Fener Patrikhanesi ve dolayısıyla Ortodoks Rum Ruhban sınıf, ıslahatlara karşı çıkmışlardır. Bununla da kalmayarak uygulanmaması için ellerinden geleni yapmışlardır. Rum Ruhban sınıf muhalif davranırken, tarihî bir “tahterevalli” ya da bir “manivela” şeklinde kullanarak var olduğunu iddia, fakat ispat edemediği kadim imtiyazlarını oldukça mahir bir şekilde istismar etmiştir. Çalışmamızda bu husus mümkün olduğu kadar, imkânlar dâhilinde izah edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hürriyet, Laiklik, Demokrasi, Tanzimat ve Islahat Fermanları, Müslümanlar ve Gayrimüslimler, Hak, İmtiyaz.

Kaynakça

• [ALTINAY], Ahmet Refik, Hicri Onbirinci Asırda İstanbul Hayatı (1000-1100), İstanbul 1988.
• Lozan Barış Konferansı tutanaklar-belgeler, II, (Çev. Seha L. Meray), İstanbul 1993.
• Lozan Sulh Muahedenâmesi, (Yay. TBMM Hâriciye Vekâleti), İstanbul 1339.
• AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, (Türkçesi: Yavuz Alogan), İstanbul 1994.
• AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Döneminde Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul 1993.
• ALEXANDRIS, Alexis, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974, Athens 1983.
• AYDIN, Mehmet Âkif, İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları, İstanbul 1999.
• BOZKURT, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara 1996.
• Çıpa, H. Erdem, Yavuz’un Kavgası I. Selim’in Saltanat Mücadelesi, İstanbul 2013.
• DANİŞMEND, İsmail Hâmi, İstanbul Fethinin Medeni Kıymeti, İstanbul 1953.
• ..............................................., İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, IV, İstanbul 1972.
• DAVİSON, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform (1856-1876), I, (Çev. Osman Akınhay), İstanbul 1997.
• DERİNGİL, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamit Dönemi (1876-1909), (Gül Çağalı Güven), İstanbul 2020.
• ENGELHARDTT, Eduard Philippe, Türkiye ve Tanzimat-Devleti-i Osmaniye’nin Tarih-i Islahatı, (Mütercim: Ali Reşad), İstanbul 1328.
• ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, İstanbul 1990.
• EVERSLEY, Lord - CHIROL, Sir Valantine Türk İmparatorluğu (1288-1924), (Çev. Sedat Demir-Billur Manav Arslan), İstanbul 2014.
• FAROQI, Suraiya, Osmanlı İmparatorluğu ve Etrafındaki Dünya, İstanbul 2010.
• FİNDLEY, Carter V., Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform Bâbıâli (1789-1922), (Çev. Latif Boyacı-İzzet Akyol), İstanbul 1994.
• HAMMER, Büyük Osmanlı Tarihi, II, (Terc. Mehmed Atâ), (Yay. Mümin Çevik-Erol Kılıç), İstanbul 1990.
• HATİPOĞLU, Murat, Yunanistan’daki Gelişmelerin Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı (1821-1922), Ankara 1988.
• ..........................., Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), (Çev. Ruşen Sezer), İstanbul 2003.
• ............................, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, 1300-1600, İstanbul 2004.
• Kâmil Paşa’nın Anıları, (Yay. Gül Çağalı Güven), İstanbul 1991.
• Kitsikis, Dimitri, Türk-Yunan İmparatorluğu, (Çev. Volkan Aytar), İstanbul 1996.
• KOSEV, D.- HRİSTO H.- AUGELOV, D., Kraute İstoriye na Bılgariya, Sofya 1962.
• Kritovulos, Târih-i Saltanat-ı Mehmed Hân-ı Sâni, (Mütercimi: İzmir Mebûsu Karolidi), İstanbul 1328.
• KURAN, Ahmed Bedevî, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele, İstanbul 2012.
• LOWRY, Heath W., Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı, (Çeviren Kıvanç Tanrıyar), İstanbul 2010.
• LÜDEKE, Christoph Wilhelm, Türklerde Din ve Devlet Yönetimi İzmir, İstanbul 1759-1768, (Çev. Türkis Noyan), İstanbul 2013.
• MANGO, Cyril, Bizans Yeni Roma İmparatorluğu, (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul 2008.
• NICOLAE, Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 2, (1451-1538), (Çev. Nilüfer Epçeli, Çev. Kont. Kemal Beydilli), İstanbul 2005.
• ............................., Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 4, (1640-1774), (Çev. Nilüfer Epçeli, Çev. Kont. Kemal Beydilli), İstanbul 2005.
• NİCOL, Donald M., Bizans’ın Son Yüzyılları (1261-1453), (Çev. Bilge Umar), İstanbul 1999.
• ORTAYLI, İlber, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yerel Yönetim Geleneği, İstanbul 1985.
• PURGSTALL, Baron Joseph Von Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, II, (Terc. Mehmed Atâ), (Yay. Mümin Çevik-Erol Kılıç), İstanbul 1990.
• RIEDLER, Florian, Osmanlı İmparatorluğu’nda Muhalefet ve Meşruiyet Siyasi Kültür ve Komplolar, (Çeviri Azize F. Çakır), İstanbul 2012.
• RUNCIMAN, Steven, The Great Church in Captivity a Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence, Cambrige University Presss 1992.
• SHAW Stanford J.- SHAW Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, İstanbul 1983.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Mesâil-i Mühimme-i Siyasiyye, I, (Yay. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1987.
• VASILIEV, A. A., Bizans İmparatorluğu Tarihi, I, (Çev. A. Müfid Mansel), Ankara 1943.
• YÜCEl, Yaşar-SEVİM Ali, Klasik Dönemin Üç Hükümdarı FATİH YAVUZ KANUNİ, Ankara 1991.
• ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 1299-1453, 1, (Çev. Nilüfer Epçeli), (Çev. Kont. Kemal Beydilli), (Editör Erhan Afyoncu), İstanbul 2011.
• ................................................., Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 1453-1574, 2, (Çev. Nilüfer Epçeli), (Çev. Kont. Kemal Beydilli), (Editör Erhan Afyoncu), İstanbul 2011.
• ................................................., Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 1623-1669, 4, (Çev. Nilüfer Epçeli), (Çev. Kont. Kemal Beydilli), (Editör Erhan Afyoncu), İstanbul 2011.
• ................................................., Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 1802-1812, 7, (Çev. Nilüfer Epçeli), (Çev. Kont. Kemal Beydilli), (Editör Erhan Afyoncu), İstanbul 2011.
• [ALTINAY], Ahmed Refik, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, Türk Tarihi Encümeni Mecmuası, Sayı: 85/5, İstanbul 1341, (s. 73-84).
• .............................................., “Türkiye’de Katolik Propagandası”, TTEM, Sayı: 82/5, İstanbul 1340, (s. 256-261).
• [YALÇIN], Hüseyin Cahid, “Hâdisesiz Bir Gün”, Tanin, 12 Kânunuevvel 1338/12 1922.
• ............................................., “Rumlar’da Eser-i İntibah”, Tanin, 20 Haziran 1324/3 Temmuz 1909.
• ALTUNDAĞ, Şinasi, “Selim I”, İslam Ansiklopedisi, 10, (MEB), İstanbul 1988, (s. 423-433).
• ANAGNOSTOPULU, Athanasia, “Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi Patrikhane, Cemaat Kurumları, Eğitim”, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Gayrimüslimler, (Editör: Pinnelopi Stathis), (Çev. Foti ve Stefo Benlisoy), İstanbul 1999, (s. 1-35.).
• ANHEGGER, Robert, “Osmanlı Devleti’nde Hristiyanlar ve İç Tartışmaları II”, Tarih ve Toplum, VIII, Sayı: 47, İstanbul 1987, (s. 17-20).
• ANHEGGER, Robert, “Osmanlı Devleti’nde Hristiyanlar ve İç Tartışmaları I”, Tarih ve Toplum, VIII, Sayı: 46, İstanbul 1987, (s. 54-56).
• AYDIN, M. Âkif, “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”, Maddesi, TDVİA, 28, Ankara 2003, (s. 231-235).
• B. Kâmil, “Kiliseler Kanûnu”, Şûra-yı Ümmet, 25 Şubat 1326/10 Mart 1909.
• Benlisoy, Foti/Benlisoy, Stefo, “Millet-i Rum’dan Helen Ulusuna”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce I Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası-Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, İstanbul 2009, (s. 367-376).
• BERKES, Niyazi, “Türk Devleti ve Hristiyanlık Dünyası”, Osmanlıda Din Devlet İlişkileri, (Yay. Vecdi Akyüz), İstanbul 1999, (s. 203-208).
• BOZKURT, Gülnihal, “Azınlık İmtiyazları-Kapitülasyonlardan ve Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIV, Sayı: 40, Ankara 1998, (s. 247-261).
• DECEİ, Aurel, “Patrik II. Gennadios Skolarios’un Fatih Sultan Mehmet İçin Yazdığı Ortodoks İtikadnâmesinin Türkçe Metni”, Fatih ve İstanbul, I, Sayı: 1, İstanbul 1953, (s. 99-116).
• DEMİRCİ, Kürşat, “Hristiyanlık”, TDVİA, 17, İstanbul 1998, (s. 328-340).
• DERİNGİL, Selim, “II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Simgesel ve Törensel Doku: “Görünmeden Görünmek”, Simgeden Millete II. Abdülhamit’ten Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İstanbul 2017, (s. 53-94).
• EREN, A. Cevad, “Tanzimat”, İslam Ansiklopedisi, 11, (MEB), İstanbul 1988, (s. 709-765).
• GEORGEON, François, “Ahmet Mithat’a Göre Ekonomi-Politik”, Osmanlı-Türk Modernleşmesi 1900-1930 Seçilmiş Makaleler, (Çev. Ali Berktay), İstanbul 2006, (s. 141-158).
• İNALCIK, Halil, “Batılılaşma ve Laikleşmenin Tarihi Kökenleri”, Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet, İstanbul 2016, (s. 137-146).
• .............................., “Papa II. Pius’un Fâtih’e Mektubu (1461): Epistola ad Mahomatem”, Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet, İstanbul 2016, (s. 171-183).
• JUYNBOLL, TH. W., “Fesh” maddesi, İ.A,(MEB,) IV, İstanbul 1988, (s. 576).
• KERİMOĞLU, H. Taner, “Kilise ve Mektepler Kanunu Örneğinde II. Meşrutiyet Döneminde İttihatçı - Rum İlişkileri”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6, Sayı: 14, İstanbul 2007, (s. 3-35).
• KESKİN, Mustafa, “Lozan Barış Antlaşması İle İkili Antlaşmalarda Türk ve Rum Azınlıkların Statüsü”, Askeri Tarih Bülteni, Sayı: 39, Ankara 1995, (s. 1-11).
• MARDİN, Şerif, “Mecelle’nin Kaynakları Üzerine Açıklayıcı Notlar”, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, İstanbul 1991, (s. 123-141).
• ............................, “Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma”, Türk Modernleşmesi, İstanbul 1991, (s. 23-81).
• ............................, “Yeni Osmanlıların Hakiki Hüviyeti”, Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1, (Derleyenler Mümtaz’er Türköne/Tuncay Önder), İstanbul 2015, (s. 273-284).
• MOULIN, Rene, “Yabancı Gözüyle Meşrutiyet Türkiyesi’nin Kuvvet ve Za’fı”, Tarih Coğrafya Dünyası, I, Sayı: 5, İstanbul 1959, (s. 349-371).
• NECİPOĞLU, Nevra, “Evrensellikten Geri Çekiliş Bizans İmparatorluk İdeolojisinin Evrimi ve Osmanlı Fütuhatı”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e -Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar-, (1. Uluslararası Tarih Kongresi, 24-26 Mayıs 1993 Ankara), (Yay. Hamdi Can Tuncer), İstanbul 1998, (s. 146-165).
• ONGUNSU, A. Hamid, “Beşyüzüncü Fetih Yılı Münasebetiyle Bazı Düşünceler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, IV, Sayı: VII, İstanbul 1953, (s. 1-10).
• ORTAYLI, İlber, “Ortodoksluk”, (Editör Ali Berktay), Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, Seçme Eserler III, İstanbul 2014, (s. 3-24).
• ............................, “Osmanlı Devletinde Laiklik Hareketleri Üzerine”, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarih Yazımı, İstanbul 2016, (s. 133-146).
• ............................, “Tanzimat Döneminde Balkanlar’da Ulusal Kiliseler ve Rum-Ortodoks Kilisesi”, (Editör Ali Berktay), Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi Seçme Eserler III, İstanbul 2014, (s. 24-32).
• ÖZCAN, Abdülkadir, “İstanbul’un Fethinin Doğu ve Batı Dünyalarındaki Yankıları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 4, Isparta 1999, (s. 99-104).
• PEET, William Wheelock,“Kent Yönetimi”, İstanbul 1920, (Editör: Clarence Richard Johnson, M. A.), (Çev. Sönmez Taner), İstanbul 1995, (s. 83-108).
• SİRER, Münir, “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Asılan Patrikler”, Yeni Tarih Dergisi, Sayı: 15, İstanbul 1958, (s. 403-405).
• SONYEL, Salâhi R., “Hristiyan Azınlıklar ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemi”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, (Editör: Hasan Celal Güzel), Ankara 2000, (s. 193-199).
• ...................................., “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayri-Müslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (Ankara 31-3 Kasım 1989), Ankara 1994, (s. 339-352).
• SÜSLÜ, Azmi, “Patrikhane ve Kiliselerin Ermeni Teröründeki Yeri”, Uluslararası Terörizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri (24-26 Nisan 1985), Sivas 1986, (s. 69-75.)
• TEKİNDAĞ, Şehabettin, “Osmanlı İdaresinde Patrik ve Patrikhane”, BTTD, Sayı: 1, İstanbul 1967, (s. 52-55).
• ÜÇOK, Coşkun, “Osmanlı İmparatorluğu ve Rum-Ortodoks Kilisesi”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri, Türk-Yunan İlişkileri, Ankara 1986, (s.189-194).
• Alemdar, Hikmet Gazetesi, İkdam, İktiham, İleri, Sabah, Şûra-yı Ümmet, Tanin, Tercüman-ı Hakîkat, Vakit.