Kuruluşundan 20. Yüzyıl Başlarına Kadar Osmanlı Vilayet Salnamelerinde İslahiye Kazası (1865-1902)

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 3, 651 - 672, 30.09.2022

Osman Karlangıç

https://doi.org/10.21551/jhf.1171340

Öz

Mülki idarede kaymakamın idaresinde bulunan yere kaza denir. İslahiye Kazası eski devirlerde ülkeleri birbirine bağlayan tarihi güzergâhlar üzerinde 1865’te kurulmuştur. Bu yeni kaza Fırka-i Islahiye’nin iskân faaliyetleri sonucunda ortaya çıkmıştır. Kuruluşundan itibaren Maraş Sancağına bağlıyken 1879’da yeni kurulan Cebel-i Bereket Sancağı sınırlarına dâhil olmuştur. İdari yapıdaki bu değişiklik güvenlik endişelerinden kaynaklanmaktadır. Kazanın önceleri iki mahallesi ve iki nahiyesi vardır. 1868’de mahalle sayısı üçe, nahiye sayısı altıya yükselmiştir. Mahalleleri Delikanlu, Çelikanlı ve Çerkes’tir. Nahiyeleri ise Okçu İzzeddinlü, Şıhlar, Keferdiz, Karayiğitli, Delikanlu ve Çelikhanlı’dır. Salnamelerden İslahiye Kazasının köy adları da tespit edilebilmektedir. Zamanla köy sayısı 60’tan 68’e çıkmıştır. Vilayet salnamelerinde İslahiye’de bulunan devlet kurumları ve çalışanlarının isimleri de yer almaktadır.
İslahiye’nin dağlık kesimleri ormanlarla kaplı olup düz alanları geniş bir ovadır. Kazada Karasu denilen bir ırmak, Keller’de (Fevzipaşa) bir sülük gölü, Karayiğitli Nahiyesinde sıcak bir kaplıca bulunmaktaydı. Yeni oluşturulan kazada kışla, cami, mektep, dükkânlar, değirmenler, fırınlar ve kahvehaneler inşa edilmişti. Bahsi geçen yerleşim yerinde Müslüman nüfus %97 civarında olup gayrimüslimlerin oranı %3’ten daha düşüktür. Fırka-i Islahiye, aşiretleri iskân etmiş olsa da İslahiye’deki Delikanlu ve Çelikanlı aşiretlerinin yerleşik hayata geçmekte zorlandıkları anlaşılmaktadır. Devlet, kalıcı konutlarla onları toprağa bağlamaya çalışmıştır. Kazada, Müslüman zatlara ait türbeler bulunmaktaydı. Özellikle sahabeden Hz Ukkaşe’nin türbesi önemlidir. İslahiye Kazasında üretilen halı, kilim, seccade, çul, kereste, yağ ve katran çevredeki şehirlere satılırdı. Aşiretler çok sayıda sığır beslemekteydi. Verimli bir ovaya sahip olan İslahiye’de çeşitli hububat ürünleri yetiştirilirdi. Ancak tarımsal üretim istenilen noktaya çıkarılamamıştı. Pirinç, buğday, arpa vb. ürünler ancak mahalli ihtiyacı karşılardı. Yine Keller’deki küçük gölden çıkarılan sülük çevre şehirlerde satılırdı.

Anahtar Kelimeler

Çelikanlı, Delikanlu, İslahiye, Kaza, köy, nahiye

Islahiye District in the Ottoman Provincial Yearbooks from its Establishment to the Early 20th Century (1865-1902)

Öz

In the civil administration, the place under the administration of the district governor is called a kaza(district). Islahiye District was established in 1865 on historical routes that connected countries in ancient times. This new district emerged as a result of the resettlement activities of the Fırka-i Islahiye. While it was affiliated to the Maraş Sanjak since its establishment, it was included in the borders of the newly established Cebel-i Bereket Sanjak in 1879. This change in administrative structure is due to security concerns. The district used to have two districts and two sub-districts. In 1868, the number of neighborhoods increased to three and the number of sub-districts to six. Its neighborhoods are Delikanlu, Çelikanlı and Çerkes. Its districts are Okçu İzzeddinlü, Şıhlar, Keferdiz, Karayiğitli, Delikanlu and Çelikhanlı. The village names of İslahiye District can also be determined from the yearbooks. Over time, the number of villages increased from 60 to 68. The names of state institutions and employees in İslahiye are also included in the provincial yearbooks.
The mountainous parts of İslahiye are covered with forests and the flat areas are a wide plain. There was a river called Karasu in the district, a leech lake in Keller (Fevzipaşa), and a hot spring in the Karayiğitli township. Barracks, mosques, schools, shops, mills, bakeries and coffeehouses were built in the newly created district. In the mentioned settlement, the Muslim population is around 97% and the rate of non-Muslims is less than 3%. Although the tribes of Fırka-i Islahiye were settled, it is understood that the tribes of Delikanlu and Çelikanlı in İslahiye had difficulties in adopting a settled life. The state tried to tie them to the land with permanent residences. There were shrines of Muslim people in the town. Especially the tomb of Hz Ukkaşe, who is a companion, is important. Carpets, rugs, prayer rugs, sackcloth, timber, oil and tar produced in Islahiye District were sold to the surrounding cities. The tribes kept a large number of cattle. Various cereals were grown in Islahiye, which has a fertile plain. However, agricultural production could not be reached to the desired point. Rice, wheat, barley etc. products could only meet local needs. The leech extracted from the small lake in Keller was sold in the surrounding cities.

Anahtar Kelimeler

çelikanli, Delikanlu, Islahiye, accident, village, township

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız, Perakende Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH), 1-16.
• Adana Vilayet Salnamesi, H. 1296, Adana Vilayet Salnamesi, H. 1297, Adana Vilayet Salnamesi, H. 1299, Adana Vilayet Salnamesi, H. 1308, Adana Vilayet Salnamesi, H. 1309, Adana Vilayet Salnamesi, H. 1312, Adana Vilayet Salnamesi, H. 1318, Adana Vilayet Salnamesi, H. 1320.
• Halep Vilayet Salnamesi, H. 1284, Halep Vilayet Salnamesi, H. 1285, Halep Vilayet Salnamesi, H. 1286, Halep Vilayet Salnamesi, H. 1287, Halep Vilayet Salnamesi, H. 1288, Halep Vilayet Salnamesi, H. 1289, Halep Vilayet Salnamesi, H. 1290, Halep Vilayet Salnamesi, H. 1295.
• Ahmet Cevdet Paşa, Ma’rûzât, Yay. Haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.
• Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 21-39, Yay. Cavid Baysun, 3. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1991.
• Çadırcı, Musa, “Türkiye’de Kaza Yönetimi (1840-1876)”, Belleten, Cilt 53, Sayı 206, 1989, s.237-258.
• Çelik, Akif Bilge, Fırka-i İslâhiye, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş, 2008.
• Dumont, Paul, “1865 Tarihinde Güney-Doğu Anadolu’nun Islâhı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 10-11, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1981, s.369-394.
• Gençoğlu, Mustafa, “1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2011, s.29-50.
• Halaçoğlu, Yusuf, “Fırka-i İslahiye ve Yapmış Olduğu İskan”, Tarih Dergisi, Sayı 27. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1973, s.1-20.
• Karaboran, Hilmi, “Hatay-Maraş Çöküntü Hendeği Sahasında Yer Alan Islahiye ve Hassa’nın Kuruluşundan Önce Bu Yöredeki Yerleşme Durumu”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt VI, Sayı 1-2, 1994, s.156-174.
• Karaboran, Hilmi, “Osmaniye’nin Kuruluş ve Gelişmesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt VIII, Sayı 1-2, Elazığ 1996, s.5-48.
• Karlangıç, Osman, “Hz. Ukkaşe Türbeleri ile İlgili Arşiv Belgelerine Yansıyanlar” EKEV Akademi Dergisi, Sayı: 87, 2021, s.491-506.
• Kolutek, Mikail, Cebel-i Bereket Sancak Merkezinin Erzin’den Osmaniye’ye Taşınmasına Yapılan İtirazlar”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sonbahar Özel Sayı (2020), s.149-159.
• Özkaya, Yücel, “Muhassıl”, TDVİA, Cilt 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2020, s.18-20.
• Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, 2. Baskı, Yapıkredi Yayınları, İstanbul 2007.
• Pakalın, Mehmet Zeki, “Kaza”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt II, MEB Yayınları, İstanbul, 2004, s.223-228.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 1997.