Bath Culture and Women's Baths in the Ottoman Empire through the Eyes of Western Travelers: A Culture Transformed from Cleaning to Socializing

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 364 - 403, 03.07.2025

İrem Nur Ayverdi , Metin Menekşe

https://doi.org/10.21551/jhf.1712065

Öz

Bath is an important place where cleanliness, health and social life come together in Turkish culture. Baths are not only places where the need for cleaning is fulfilled, but also cultural centres where social gatherings, celebrations and relaxation take place. With their traditional architecture, hot-cold water balance and various rituals, baths have an important role in terms of both health and social life. This article analyses the historical, cultural and architectural characteristics of baths, while also examining the special place of the bath in women's lives. Western travellers' observations of the Ottoman Empire provide a wealth of information on the social and cultural structure of the Ottoman Empire. Among these observations, the hammam culture, which is an important part of Ottoman society, is one of the topics that attracts particular attention. Travellers examined the architecture, hygiene and social functions of Ottoman baths in detail by comparing them with their own societies and showed great interest in this structure, which they found different in terms of cleanliness, socialisation and gender roles. Ottoman society offered women many areas that were not limited to domestic life and encouraged social interaction. Women's baths, which undertook the function of both physical cleanliness and socialisation, were the most important of these areas. In this article, the place and function of women's baths in social life in the Ottoman period and the effects of these spaces on women's daily life are analysed in the light of the testimonies of travellers of the period. For women, baths were not only a physical space where hygiene was provided, but also private spaces where socialisation, traditional rituals were kept alive and women's identity was reconstructed in the public sphere. This study aims to reveal how women's baths in the Ottoman Empire were perceived from the perspective of Western travellers who visited the Ottoman geography from the 16th to the 19th centuries by analysing their observations on women's baths. The change in living conditions over the centuries, the differentiation of women's participation in social life and the emergence of new approaches have also affected the bath culture, and the traces of this interaction have been examined through travellers. These travelogues have been handled and analysed both as a historical document and a cultural perspective.

Anahtar Kelimeler

Ottoman , Travelogue , Traveller , Turkish Bath , Women , Culture

Batılı Seyyahlar Gözünden Osmanlı’da Hamam Kültürü ve Kadın Hamamları: Temizlikten Sosyalleşmeye Dönüşen Bir Kültür

Öz

Hamam, Türk kültüründe temizlik, sağlık ve sosyal yaşamın bir araya geldiği önemli bir mekandır. Hamamlar, yalnızca temizlik ihtiyacının yerine getirildiği yerler değil, aynı zamanda sosyal buluşmaların, kutlamaların ve dinlenmenin gerçekleştiği kültürel merkezlerdir. Geleneksel mimarisi, sıcak-soğuk su dengesi ve çeşitli ritüelleriyle hamamlar hem sağlık hem de toplumsal yaşam açısından önemli bir role sahiptir. Bu makale hamamların tarihsel, kültürel ve mimari özelliklerini ele alırken aynı zamanda hamamın kadın yaşamındaki özel yerini incelemektedir. Batılı seyyahların Osmanlı İmparatorluğu’na dair gözlemleri, Osmanlı’nın sosyal ve kültürel yapısını tanımlamada zengin bilgiler sunar. Bu gözlemler arasında Osmanlı toplumunun önemli bir parçası olan hamam kültürü, özellikle dikkat çeken başlıklardan biridir. Seyyahlar, Osmanlı hamamlarının mimarisini, hijyen anlayışını ve sosyal işlevlerini kendi toplumlarıyla kıyaslayarak ayrıntılı biçimde incelemiş; temizlik, sosyalleşme ve cinsiyet rolleri açısından farklı buldukları bu yapıya büyük bir ilgi göstermiştir. Osmanlı toplumu kadınlara yalnızca ev hayatıyla sınırlı olmayan, sosyal etkileşimi teşvik eden birçok alan sunmuştur. Bu alanların başında hem fiziksel temizlik hem de sosyalleşme işlevini üstlenen kadın hamamları gelmektedir. Bu makalede Osmanlı dönemindeki kadın hamamlarının toplumsal hayattaki yeri, işlevi ve bu mekânların kadınların gündelik yaşamına etkileri, dönemin seyyahlarının tanıklıkları ışığında incelenmiştir. Kadınlar için hamamlar, sadece hijyenin sağlandığı fiziksel bir mekân olmanın ötesinde; sosyalleşmenin, geleneksel ritüellerin yaşatıldığı ve kadın kimliğinin kamusal alanda yeniden inşa edildiği özel alanlar olarak öne çıkmıştır. Bu çalışma, 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar Osmanlı coğrafyasını ziyaret eden Batılı seyyahların kadın hamamlarına ilişkin gözlemlerini inceleyerek, onların bakış açısından Osmanlı’daki kadın hamamlarının nasıl algılandığını ortaya koymayı amaçlamıştır. Yüzyıllar geçtikçe hayat şartlarının değişmesi, kadınların sosyal hayata katılımının farklılaşması, yeni yaklaşımların ortaya çıkması da hamam kültürünü etkilemiş olup, bu etkileşimin izleri de seyyahlar üzerinden incelenmiştir. Söz konusu seyahatnameler hem tarihsel bir belge hem de kültürel bir bakış açısı olarak ele alınmış ve analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı , Seyahatname , Seyyah , Türk Hamamı , Kadın Hamamı , Kültür

Destekleyen Kurum

İlgili makale, TÜBİTAK 2209-A Üniversite Öğrencileri Araştırma Projeleri Programı desteğiyle hazırlanan “Batılı Seyyahlar Gözünden Osmanlı Türklerinde Hamam Kültürü: 16.-19. Yüzyıllara Ait Seyahatname Örnekleri Üzerinden Bir İnceleme” başlıklı projeden üretilmiştir.

Kaynakça

• Akar, Tuba, “Hamamdan Yansıyanlar: Belgelerde Hamamın Su ve Isıtma Sistemine İlişkin Teknik Detaylar”, GRID Mimarlık, Planlama ve Tasarım Dergisi, 4(2),2021, s.198-213.
• Akkese, Ayten, “Gideyim de Kendimi Bir Çiğneteyim: Yabancı Seyyahlara Göre Osmanlı Hamam Kültürü” Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), Cilt 4, Sayı 8, 2017, s.145-147.
• And, Metin,16. Yüzyılda İstanbul Kent-Saray-Günlük Yaşam, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2015.
• Ayverdi, İlhan, “Hamam Otu”, Misalli Büyük Türkçe Sözlüğü, Kubbealtı, İstanbul,2009.
• Ayverdi, İlhan, “Natır”, Misalli Büyük Türkçe Sözlüğü, Kubbealtı, İstanbul,2009.
• Ayverdi, İlhan, “Rastık”, Misalli Büyük Türkçe Sözlüğü, Kubbealtı, İstanbul,2009.
• Ayverdi, İlhan, “Zırnık”, Misalli Büyük Türkçe Sözlüğü, Kubbealtı, İstanbul,2009.
• Erkoç, Nükhet, Osmanlı’dan Cumhuriye’te Cariyelik ve Kadın, Postiga Yayınları, İstanbul,2010.
• Eyice, Semavi, “Hamam”, İslam Ansiklopedisi, C. 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1997.
• Jorga, Nicolae, “Yenilmez Türk”, Çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,2008.
• Kalyoncu, Hülya, Türk Hamam Kültüründe Metal Objeler ve Objelerin Form ve Bezeme Özellikleri, Akademik Hassasiyetler, 8(16),2021, s.403-419.
• Koçak, Saniye Çiğdem, “Osmanlı Tarihinde Hamam Kültürü ve Tekstilleri”, Socrates Journal of Interdisciplinary Social Studies, Cilt 10, Sayı 41, 2024, s.23-26.
• Kütükoğlu, M.S. Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisadi Yapısı, Türk Tarih Kurumu, Ankara,2018.
• Örnek, Demet, “Ankara Etnografya Müzesinde Bulunan 18.-19. YY. Ait Nalınlar”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 48,2017, s.79-83.
• Özgen, Özlen “Kültürel Miras Kapsamında Türk Hamamı Üzerine İnceleme”, İletişim Kuram Araştırma Dergisi, Sayı 42,2016, s.116-121.
• Sağlam, Arda İlayda, vd., “Türkiye’de Kamusal Mekânın Gelişimi”, ATA Planlama ve Tasarım Dergisi, 3:1,2019, s.50.
• Ünal, Fatih, vd., “4. Bölüm: ‘’Rus Eleştirmen Alexsandr Petroviç Milyukov’un Hatıralarında İstanbul (1857)’’, İstanbul Seyahatnamesi 19.Yüzyılda Rus Seyyahlarla Osmanlı Topraklarına Yolculuk’, Kronik Kitap, İstanbul 2022.
• Ünal, Mehmet Ali, “Zırnıh”, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Ünal, Mehmet Ali, “Natır”, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Bassano, Luigi, Kanuni Dönemi Osmanlı İmparatorluğunda Gündelik Hayat, Çev. Selam Cangi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,2020.
• Blount, Henry, Doğu Akdeniz’e Yolculuk (1634), Çev. Dilek Cenkçiler, ODTÜ Yayıncılık, Ankara,2010.
• Burnaby, Fred, At Sırtında Anadolu, Çev. Fatma Taşkent, İletişim, Yayınları, İstanbul,1999.
• Casti, Giovanni Battista, Bir İstanbul Seyahati 1788, Çev. Akif Tunç, Cinius Yayınevi, İstanbul,2019.
• De Amicis, Edmondo, İstanbul, Çev. Sevinç Tezcan Yanar, Pegasus Yayınları, İstanbul,2009.
• De Busbeq, Ogier Ghiselin, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Çev. Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, 2004.
• De Fontmagne, Baronne Durand, Kırım Harbi Sonrasında İstanbul Günlükleri (1855-1858), Çev. İsmail Yerguz, Selenge Yayınları, İstanbul,2022.
• Du Loir, Clausier, Du Loir Seyahatnamesi 4. Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları, Çev. Murat Daş, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,2021.
• Ellison, Grace, İstanbul’da Bir Konak ve Yeni Kadınlar “İngiliz Kadın Gazetecinin Gözüyle Türk Evi ve Gündelik Hayat”, çev. Neşe Akın, Dergâh Yayınları, İstanbul,2017.
• Gautier Theophile, İstanbul Dünyanın En Güzel Şehri, çev. Nuriye Yiğitler, Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,2018.
• George William Frederick Howard, Türk Sularında Seyahat, Çev. Şevket Serdar Türet, Kervan Kitapçılık, İstanbul, 1978.
• Gerlach, Stephan, Türkiye Günlüğü 1573-1576, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul,2017.
• Hammer, Joseph Von, İstanbul Günleri, Çev. Ömer Faruk Demirkan, Kronik Kitap, İstanbul,2023.
• Hamsun, Knut, Andersen Hans Christian, İstanbul’da İki İskandinav Seyyah, çev. Banu Gürsaler, Syvertsen, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,2024.
• Hıerosolımıtano, Domenico, Bir Yahudi Doktorun Harem, Saray ve İstanbul Hatıraları, Çev. Esma Selçuk Demir, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,2023
• Kelemen, Mikes, Türkiye Mektupları, Çev. Sadrettin Karatay, Toprak Ofset Matbaacılık, Tekirdağ,2019.
• Lady Craven, Kırım’dan İstanbul’a Yolculuk, Çev. Asaf Veziroğlu, Dorlion Yayınları, Ankara,2024.
• Lubenau, Reinhold, Reinhold Lubenau Seyahatnamesi Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I-II Cilt, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yay., İstanbul 2016.
• Madden, R.R. Travels in Turkey, London,1829.
• Menavino, Giovan Antonio, Türkler ’in Hayatı ve Adetleri Üzerine Bir İnceleme, Çev. Harun Mutluay, Dergâh Yayınları, İstanbul,2011.
• Moltke, Helmuth Von, Moltke’nin Türkiye Mektupları, Çev. Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, İstanbul,1969.
• Montaqu, Lady, Türkiye Mektupları, Çev. Aysel Kurutluoğlu, Tercüman Yayınları, İstanbul,1973.
• Müller, Georgina Max, İstanbul’dan Mektuplar, Çev. Afife Buğra, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul,1978.
• Naçov, Nikola, Bursa’ya Gidiş ve Dönüş, Çev. Hüseyin Mevsim, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,2019.
• Neave, Dorina L. Sultan Abdülhamit Döneminde İstanbul’da Gördüklerim, Çev. Neşe Akın, Dergâh yayınları, İstanbul,2008.
• Nicolay, De Nicolas, Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğunda, Çev. Şirin Tekeli, Menekşe Tokyay, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
• Oliver, Türkiye Seyahatnamesi “1790 Yıllarında Türkiye”, Çev. Oğuz Gökmen, Tifdruk Matbaacılık, İstanbul,1991.
• Pardoe, Julia, Sultanlar Şehri İstanbul ve Türklerin Ev İçi Davranışları, Çev. Samir Müftüoğlu, C.1-2, Dorlion Yayınları, Ankara,2024.
• Pedro, Pedro’nun Zorunlu İstanbul Seyahati, Çev. Fuad Carım, Güncel Yayıncılık, İstanbul, 1996.
• Pfeiffer, Ida, Doğu’ya Seyahat, Çev. Şahzâde Şenay Ataç, Ketebe Yayınevi, İstanbul,2023.
• Racynski, Edward, 1814’te İstanbul ve Çanakkale’ye Seyahat, Çev. Kemal Turan, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul,1980.
• Schweigger, Salomon, Sultanlar Kentine Yolculuk, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yay., İstanbul 2014.
• Seetzen, Ulrich Jasper, Anadolu’ya Yolculuk ‘’ 12 Aralık1802-22Haziran1803-22 Kasım 1803’’, Çev. Selma Türkis Noyan, C.1-2, Kitap Yayınevi, İstanbul,2017.
• Smith, Albert Richard, İstanbul’da Bir Ay, Çev. Nihal Metin, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,2015.
• Tavernier, Jean-Baptiste, Tavernier Seyahatnamesi, Çev. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul,2006.
• Thevenot, Jean, 1655-1656’da TÜRKİYE, Çev. Nuray Yıldız, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul,1978.
• Tott, Baron De, Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar, Çev. M. Reşad Uzmen, Kervan Kitapçılık, İstanbul, t.y.
• Tournefort, Joseph de Tournefort Seyahatnamesi, Çev. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul,2013.
• Werner, Crailsheimli Adam, Padişahın Huzurunda Elçilik Günlüğü 1616-1618, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul,2011.
• White, Charles, İstanbul’da Üç Yıl ‘’Türkler ’in Örf ve Adetleri’’1841-1844, Çev. Zeynep Rona, Kitap Yayınevi, İstanbul,2024.