Tarihte Avrupa ve İslam Toplumlarının Üç Farklı Birlikte Yaşama Tecrübesi Üzerine Bir İnceleme: Convivencia, Levantenizm ve Çok Kültürlülük

Year 2019, Volume: 2 Issue: 1, 126 - 161, 21.05.2019

Caner Övsan Çakaş

Abstract

Avrupa ve İslam toplumları yaklaşık on dört asırlık bir birlikte
yaşama tecrübesine sahiptirler. Bu birlikte yaşama tecrübesi tarihsel şartlar
nezdinde farklı şekiller almış ve her iki toplumunda kültür ve kimliklerinde
kalıcı izler bırakmıştır. Bu çalışmada ise söz konusu on dört asırlık birlikte
yaşama tecrübesinin üç farklı biçimi olarak kabul edilebilinecek Endülüs ve
Sicilya’daki “Convivencia”, Yakın Doğu’daki “Levantenizm” ve günümüz
Avrupa’sındaki “Çok kültürlülük” olgularının analiz edilmesi amaçlanmıştır. Bu
minvalde çalışmada her üç birlikte yaşama tecrübesinin nedenleri, sonuçları ve
günümüze kadar süren etkileri tarihsel süreç içerisinde mercek altına
alınmıştır. Çalışmanın sonucunda söz konusu üç farklı birlikte yaşama
tecrübesinin farklı tarihsel şartların ürünleri olduğu ve birbirinden çok
farklı sonuçlar doğurduğu kanısına varılmıştır. Çalışmada ayrıca bahse konu
birlikte yaşama tecrübelerinden Convivencia’nın diğerlerine kıyasla Avrupa ve
İslam toplumları arasında çok daha etkili bir toplumsal uyum ortaya çıkardığı
ve her iki toplumunda barış ve karşılıklı saygı içerisinde gelişmesine yol
açtığı sonucuna varılmıştır.

Keywords

Avrupa, İslam, Convivencia, Levatenzim, Çok Kültürlülük

References

• Achladi, E. (2016) Savaştan Yunan İdaresine: Kozmopolit Smyrna’nın Sonu. M.C. Smyanelis (Ed.), İzmir 1830-1930: Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (211-229). (I. Ergüden, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aktar, A. (2012). Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Almond, I. (2006). Two Faiths, One Banner: When Muslims Marched with Christians Across Europe’s Battlegrounds. Londra: Tauris.
• Arendt, H. (2016). Totalitarizmin Kaynakları 1: Antisemitizm. (B.S.Şener, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Arı, T. (2008). Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi. Bursa: Marmara Kitap Merkezi.
• Atay, Ç. (1978). Tarih İçinde İzmir. İzmir: Tifset Basım ve Yayıncılık.
• Aydın, M. S. (2016). Siyasetin Aynasında Kültür ve Medeniyet. İstanbul: Kapı Yayınları..
• Bali, R. N.(2003). Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Baltazzi, A. (2006). Levantenler ve Levantenizm. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.), Avrupalı mı Levanten mi?. İçinde (51-55). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Bernal, M. (2014). Kara Athena: Eski Yunan Aldatmacası Nasıl İmal Edildi?. (Ö.Buse, Çev.). İstanbul: Analiz Basım Yayın Tasarım.
• Beyru, R. (2000). 19’uncu Yüzyılda İzmir’de Yaşam. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• Bilgin, F. (2013). Endülüs’te Kalan Son Müslümanların (Moriskolar) İspanya’dan Sürgünü (1609-1614), Din Bilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi, 13/2, 37-61.
• Bilsel, C. (2016). Bir Şehir Küllerinden Yeniden Doğuyor: Cumhuriyet Smyrna’sının Kuruluşu M.C. Smyanelis (Ed.), İzmir 1830-1930: Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (239-257). (I. Ergüden, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bhambra, G. K. (2015). Moderniteyi Yeniden Düşünmek: Post-Kolonyalizm ve Sosyolojik Tahayyül. (Ö.İlyas, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bora, S. (2017). Anadolu Yahudileri: Ege’de Yahudi İzleri. İstanbul: Gözlem Yayınlar.
• Bruneau, M. (2018). Küçük Asya’dan Türkiye’ye: Azınlıklar, Etnik-Milli Homojenleştirme, Diasporalar. (A.Gineş, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bulut, Y. (2016). Oryantalizmin Kısa Tarihi. İstanbul: Küre Yayınları.
• Caldwell, C. (2011). Avrupa’da Devrimin Yansımaları: Göç, İslam ve Batı. (H.Kaya ,Çev.).İstanbul: Profil Yayınları.
• Çelebi, M. (2007). 19’uncu Yüzyılda İzmir’de İtalyan Cemaati. Tarih İncelemeleri Dergisi, 22/1, 19-51.
• Cesari, J. (2015). Batı’da İslamofobi: Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri Arasında Bir Mukayese. J. L. Esposito ve İ. Kalın (Ed.), İslamofobi: 21’inci Yüzyılda Çoğulculuk Sorunu içinde (63-87). (İ.Eriş, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Chak, F. J. (2011). La Convivencia: The Spirit of Co-existence in Islam. Islamic Studies, 48/4, 23-42.
• Cleveland,W.L. (1994). A History of Modern Middle East, San Fransisco: Westview Press.
• Crane, H. (1991). The Ottoman Sultan’s Mosques: Icons of Imperial Legitimacy. I. A. Bierman vd, (Ed.). The Ottoman City and Its Parts içinde (102-115). New Rochelle, Michelle Press.
• Cuayyıt, H. (1995). Avrupa ve İslam. (K.Kahraman vd., Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Çakıcıoğlu, R. O. (2013). Levanten Kavramı ve Levantenler Üzerine Bir İnceleme.Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3/1, 338-356.
• Dawson, C. (1976). Batı’nın Oluşumu. (D.Tayanç, Çev.). İstanbul: Dergah Yayınları.
• Derrida, J. (1997). Politics of Friedship. (G. Collins, Çev.). Londra: Verso Books.
• Dinç, C. (2011). From “Gastarbeiter” to “People with Migration Background”: A Critical Overview of German Migration Sociology. Sosyoloji Dergisi, 3/22, 249-278.
• Drucker, P. F. (2015). Bilgi Devriminin Ötesinde. A. Giddens (Ed.). Sosyoloji Başlangıç Okumaları. İçinde (60-77). (G.Altaylar, Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Dumenil, G. ve Levy, D. (2015). Büyük Yol Ayrımı: Neoliberalizme Son Noktayı Koymak. (A.Gür, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• El-Azmeh, A. (2000). Oryantalizmin Eklemlenmesi. A. Huseyin, R. Olson ve C.Kureşi (Ed.). Oryantalistler ve İslamiyatçılar: Oryantalist İdeolojinin Eleştirisi. İçinde (229-260). (B.Muhib, Çev.).İstanbul: İnsan Yayınları.
• El-Azmeh, A. (2017). İslamlar ve Moderniteler. (E. Gen, Çev.).İstanbul: İletişim Yayınları.
• Eldem, E. (2006). Levanten Kelimesi Üzerine. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi? içinde (11-23). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Eldem, E. (2010). İstanbul. İmparatorluk Payitahtından Periferileşmiş Bir Başkente. E. Eldem vd. (Ed.). Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir, İstanbul. İçinde (122-134). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Emin, A. (1930). Turkey in the World War: Economic and Social History of the World War, New Haven: Yale University Press.
• Erpi, F. (2006). Toplum Kültürü ve Yerel Mimaride Yansıması – Üç Örnek: Batı Anadolu’da Türk, Rum ve Levanten Konakları. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (151-171). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• European Migration Policy Center. (2018). Indian Diversity in the UK: An Overview of Complex and Varied Populatio. Brüksel: European Migration Policy Center.
• Farrel, J. (2012). Sicily, A Cultural History, Oxford: Signal Publishing.
• Frangakis-Syrett, E. (2016). Uluslararası Önem Taşıyan Bir Akdeniz Limanın Gelişimi: Smyrna (1700-1914). M. C. Smyanelis (Ed.). İzmir 1830-1930: Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar. içinde (27-61). (I. Ergüden, Çev.).İstanbul: İletişim Yayınları.
• Friedlander, S. (2016). Nazi Almanyası ve Yahudiler: Zulüm Yılları, (A. Selman, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Georgelin, H. (2005). La Fin de Smyrne: du Cosmopolitisme aux Nationalismes, Smyrne: Smyrnellis.
• Goddard, H. (2018). Ortaçağ’dan Günümüze Hıristiyan Müslüman İlişkileri Tarihi. (Ş.Alpagut, Çev.). İstanbul: Say Yayınları..
• Goitein, S. D. (1974). Jews and Arabs: Their Contacts Through the Ages. New York: Schocken.
• Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life: The Role of Race, Religion and National Origins. New York: Oxford University Press.
• Goody, J. (2005). Avrupa’da İslam Damgası. (Ş.Yalçın, Çev.). İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Goody, J. (2010). Rönesanslar. (B. Tırnakçı, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Groepler, E. (1999). Anti-Semitizm: Antik Çağdan Günümüze Yahudi Düşmanlığı Tarihi. (S.Kaya, Çev.). İstanbul: Belge Yayıncılık.
• Gutas, D. (2011). Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca – Arapça Çeviri Hareketleri ve Erken Abbasi Toplumu. (L.Şimşek, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Haris, W. (2005). Levant: Bir Kültürler Mozaiği. (E. Ertürk, Çev.). İstanbul: Literatür Yayınları.
• Huseyin, A. (2000). Oryantalizmin İdeolojisi. A. Huseyin, R. Olson ve C.Kureşi, (Ed.). Oryantalistler ve İslamiyatçılar: Oryantalist İdeolojinin Eleştirisi. içinde (15-35). (B. Muhib, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Hür, A. (2016). Gayri Müslimlerin Öteki Tarihi. İstanbul: Literatür Yayınları.Türkiye Diyanet Vakfı. (1989). İslam Ansiklopedisi. 32. Cilt, İstanbul: TDV Basımevi.
• Kalın, İ. (2016). Ben, Öteki ve Ötesi: İslam-Batı İlişkileri Tarihine Giriş. İstanbul: İnsan Yayınları..
• Kalın, İ. (2015). İslamofobi ve Çok Kültürlülüğün Sınırları. J.L.Esposito ve İ. Kalın (Rd.). İslamofobi: 21’inci Yüzyılda Çoğulculuk Sorunu. içinde (39-57). (İ. Eriş, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları, İstanbul.
• Kalın, İ. (2018). Barbar, Modern, Medeni: Medeniyet Üzerine Notlar. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Karlıağ, B. (2004). İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Kastoryano, R. (2000). Kimlik Pazarlığı: Fransa ve Almanya’da Devlet ve Göçmen İlişkileri. (A. Bertay, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kaya, A. (2016). İslam, Göç ve Entegrasyon: Güvenlikleştirme Çağı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kazgan, H. (2006). Levanten Dünyasında Bir Aile ve Çocuk. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (59-71).İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Kor, Z. T. (2009). Ortadoğu’nun Aynası Lübnan. İstanbul: İHH Kitapevi.
• Kumrular, Ö. (2012). İslam Korkusu: Kökenleri ve Türklerin Rolü. İstanbul: Doğan Yayıncılık.
• Kuyulu, İ. (2006). Bornova’da Levanten Konutları. Avrupalı mı Levanten mi?, A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (171-193).İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Legrain, L. (2006). Immigrants: Your Country Needs Them. Londra: Little Brown.
• Le Goff, J. (2017). Ortaçağda Entellektüleller. (M. A. Kılınçbay, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Lewis, D. L. (2009). God’s Crucible: Islam and the Making of Europe, 570-1215. Londra: Norton.
• Lloyd, D. (1997). Nationalism and the State. L.Lowe ve D. Lloyd (Ed.). The Politics of Culture in the Shadow of Capital. içinde (122-145). Durham: Duke University Press.
• Mann, V. B. ve. Dodds, J. D. (1992). Convivencia: Jews, Muslims, and Christians in Medieval Spain. New York: Braziller.
• Mansel, P. (2017). Halep: Suriye’nin Muhteşem Tüccar Şehrinin Yükselişi ve Düşüşü. (N.Alemdar, Çev.). İstanbul: Everest Yayınları.
• Mansel, P. (2011). Levant: Akdeniz’de İhtişam ve Felaketler. (N.Alemdar, Çev.). İstanbul: Everest Yayınları.
• Mansel, P. (2008). Kostantiniye: Dünyanın Arzuladığı Şehir 1453-1924. (N.Alemdar, Çev.). İstanbul: Everest Yayınları.
• Maya, S. (2009). Beyond Convivencia: Critical Reflection on the Historiography of Interfaith Relations in Christian Spain. Journal of Medieval Iberian Studies, 23(2), 19-35.
• Melia, J. (1929). Chez les Chrettiens d’Orient. J. Melia (Ed.). Bibliotheque Charpentier. içinde (23-42). Paris: Grenoble.
• Menocal, M. R. (2002). The Ornament of the World: How Muslims, Jews, and Christians Created A Culture of Tolerance in Medieval Spain. Boston: Little Brown.
• Mez, A. (2014). Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti ve İslam’ın Rönesans’ı. (S.Şaban, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Morris, I. (2014). Dünya’ya Neden Batı Hükmediyor. (G. Ç. Güven, Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Nusbaum, M. (2009). The New Religious Intolarance: Overcoming the Politics of Fear in an Anxious Age. Cambridge: Belknap Press.
• Ortaylı, İ. (1994). Levantenler. İ. Ortaylı (Ed.). Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi.içinde (23-45). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2006). Levantenler. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (23-29). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• O’Shea, S. (2011). İnanç Denizi: Ortaçağ Akdenizinde İslâm ve Hristiyanlık. (E.Demircioğlu, Çev.).İstanbul: İnkilap Yayınevi.
• Özerim, G. (2014). Avrupa’da Göç Politikalarının Ulusüstüleşmesi ve Bir Güvenlik Konusuna Dönüşümü: Avrupa Göç Tarihinde Yeni Bir Dönem mi?. Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, 5/1, 20-33.
• Paris, E. (1995). The End of Days: A Story of Tolerance, Tyranny, and the Expulsion of the Jews From Spain. New York: Prometeus.
• Pamuk, Ş. (1999). 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Paşa, Z. (2012). Endülüs Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Pınar, İ. (2006). Levant, Levanten ve Levantenlik: Ötekini Tanımlama Bağlamında Kavramların Yeniden Üretimi. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (33-39). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Pirenne, H. (2012). Hazreti Muhammed ve Şarlman: İslam Fetihleri ve Ortaçağ Batı Uygarlığı. (M. Ö. Mengüşoğlu, Çev.). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Pratt, D. (2015). Islamofobia as Reactive Co-Radicalization. Islam and Christian – Muslim Relations, 26/2, 205-218.
• Pruett, G. E. (2000). İslam ve Oryantalizm. A. Huseyin, R. Olson ve C. Kureşi (Ed.). Oryantalistler ve İslamiyatçılar: Oryantalist İdeolojinin Eleştirisi. içinde (61-113). (B.Muhib,Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Robert, J.M. (2011). Dünya Tarihi: Tarih Öncesi Çağlardan 18.Yüzyıla. (İ.Erman, Çev.).İstanbul: İnkilap Yayınevi.
• Roth, N. (1994). Jews, Visigoths and Muslims in Medieval Spain. New York: E.J.Brill.
• Russ, J. (2011). Avrupa Düşüncesinin Serüveni: Antik Çağdan Günümüze Batı Düşüncesi. (Ö. Doğan, Çev.).İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Said, E.W. (2010). Şarkiyatçılık: Batı’nın Şark Anlayışları. (B.Ülner, Çev.). İstanbul: Metis Yayınevi.
• Saliba, G. (2012). İslam Bilimi ve Avrupa Rönesansının Oluşumu. (G.Aksoy, Çev.).İstanbul: Mahya Yayınları..
• Sarıçam, İ. ve Erşahin, S. (2014). İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınları.
• Schmitt, O. J. (2016). Levantenler, Avrupalılar ve Kimlik Oyunları. M. C. Smyanelis (Ed.). İzmir 1830-1930: Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar. içinde (123-143). (I.Ergüden, Çev.).İstanbul: İletişim Yayınları.
• Scognamillo, G. (2009). Bir Levantenin Beyoğlu Anıları. İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Scott, J. W. (2012). Örtünmenin Siyaseti. (M.Tabur, Çev.). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Sırma, İ. S. (2016). İslam Tebliğinin Medine Dönemi ve Cihad. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Simonet, F. J. (1967). Historia de los Mozarabes de Espana. Amsterdam: Retrac.
• Starr, D. (2009). Remembering Cosmopolitan Egypt: Literature, Culture and Empire. New York: Routledge.
• Şanal, E. (2018) Convivencia: Endülüs’te Bir Arada Yaşama Kültürü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Katip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Şen, F. (2003). The Historical Situations of the Turkish Migrants in Germany. Journal of Migrants and Minorities, 22/3, 208-227.
• Şenocak, B. (2011). Levant’ın Yıldızı İzmir: Levantenler, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler. İzmir: Şenocak Yayınları.
• Şeyban, L. (2016). Reconquista: Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri. İstanbul: İz Yayınları.
• Şimşir, B. H. (2007). Ermeni Meselesi: 1774-2005. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Taguieff, Pierre-Andre. Antisemitizm, Çev. Işık Ergüden, Ankara: Dost Yayınları, 2015.
• Taylor, J. (2003). Muslims in Medieval Italy and The Colony in Lucera. Oxford: Lexington Books.
• Türkiye Dinayet Vakfı. (2018). Zımmi, İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları.
• Tekeli, İ. (1992). Ege Bölgesindeki Yerleşme Sisteminin 19. Yüzyıldaki Dönüşümü. Ege Mimarlık, 4/3, 77-92.
• Tournefort, J. (2005). Tournefort Seyehatnamesi. (T. Tunçdoğan, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınları.
• Turan, Ş. (2000). Türkiye – İtalya İlişkileri I: Selçuklular’dan Bizans’ın Sona Erişine. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Türker, O. (2016). Pera’dan Beyoğlu’na: İstanbul’un Levanten ve Azınlık Semtinin Hikâyesi. İstanbul: Sel Yayınları.
• Türk Ansiklopedisi. (1976). “Levant, Levanten” maddesi, Türk Ansiklopedisi XXIII. cilt. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Üstdiken, B. (2006). Pera’da Levantines, Marranes ve Yabancılar. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (71-119). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Valensi, L. (2011). Avrupa’da Müslümanlar: 16.-18. Yüzyıllar. (A.Tümertekin, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Von Grunebaum, G. E. (1996). Medieval Islam. Chicago: The University of Chicago Press.
• Wahl, A. (2015). Refah Devletinin Yükselişi ve Düşüşü. (B. Öztürk ve H. Ünal, Çev.). İstanbul: H2O Yayınları.
• Wolf, K. B. (2009). Convivencia in Medieval Spain: A Brief History of an Idea. Religion Compass, 3/1, 67-89.
• Yeğenoğlu, M. (2016). Avrupa’da İslam, Göçmenlik ve Konukseverlik. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yeni Türk Ansiklopedisi. (1985). Levanten, Yeni Türk Ansiklopedisi 6.cilt. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Yerasimos, S. (2006). Levanten Kimdir ?. A. Yumul ve F. Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (29-33). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Yıldız, M. (2012). İzmir Levantenleri Üzerine İnceleme. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, 4/13, 36-54.
• Yıldız, Y. (2017). 15’inci Yüzyıla Kadar Sicilya ve İtalya’da Müslümanlar. SDU Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 40/1, 67-88.
• Yılmaz, S. (2006). İzmirli Levantenler. A. Yumul ve F.Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (119-141). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Yumul, A. (2006). Melez Kimlikler. A. Yumul ve F.Dikkaya (Ed.). Avrupalı mı Levanten mi?. içinde (39-51). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Zeydan, C. (2013). İslam Uygarlıkları Tarihi Cilt 1. (N. Gök, Çev.).İstanbul: İletişim Yayınları.