EVALUATION IN SOURCE AND TERMS OF METHOD OF TAFSIR OF BASMALA WRITTEN BY HĀCCĪ BEKTĀŞ VELĪ

Year 2020, , 153 - 188, 29.06.2020

İbrahim Yıldız

https://doi.org/10.46353/k7auifd.638865

Abstract

As a primary source, the first specific interpretation of basmala in Anatolia is “Tafsīr of Basmala”. It was written by Hāccī Bektāş Velī who was the founder of the Bektashi order. This source was written in a geography where Turkmens lived a nomadic or semi-nomadic life. While Turkmen tribes has gradually penetrated into Anatolia and struggled to settle there under difficult conditions, the prominent scholars tried to give hopes to these tribes. They wanted these tribes to combine with each other and to resist against their difficult social lives. For their effort, the leading Sufis of the period such as Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī (öl. 672/1273), Yūnus Emre (öl. 720/1320 [?]) and Hāccī Bektāş Velī, brought the tolerant and embracing qualities of Islam to the fore. Hāccī Bektāş Velī serves this purpose by highlighting two names of Allah; “Rahmân” and “Rahim” which refer the mercy. His work was shaped around this theme from start to finish. Therefore, it can be said that the aim of the writing of this book was to bring the Turkmen tribes united around the religion of Islam by emphasizing the including, promising and embracing aspect of Islam. In addition, it is a proof that Hāccī Bektāş Velī to write his work in Turkish and to state this especially in the introduction. At the same time, it had importance that it aimed to provide a practical benefit to the religious life of Muslim Turks. Hāccī Bektāş Velī had an important place in shaping the perception of Allah, the Quran and tafsīr in the early Anatolian folk culture. Therefore, identifying the sources used in his work can help determining some resources of Anatolian lore. It is also aimed to determine relationship between conditions of the social and economic condition of the period in which the work was written and the content of this work. It is important to determine whether these narratives have any correspondence in tafsīr sources and the position of the work in the tafsīr literature. In this study, It is tried to determine the sources of the narrations in this work by using the literature review method.. Tafsīr of Basmala written by Hāccī Bektāş Velī is a work that interprets the verse of Basmala including the names Allah, Rahman and Rahim. It also explains the help of the most beneficent and Merciful Allah to his sinful servants; and usually bases on the speeches between Allah and his prophet Muhammad in the night of Mirac. In this book, the truth that Allah will treat his servants who believe in him, sincerely beg and prey , with an infinite mercy in the world and the hereafter is determined by interpreting the verse basmala. Without analyzing words and sentences, which differs the tafsir from classical tafsīr works , this work contains the virtues and the beneficences of the Basmala, in addition to raise the spirituality of the people and to connect them to the religion. It is also the first tafsīr written in Turkish language. In his work, the author preferred a narrative style based on verses, narrations, words and stories. In the work, nineteen verses were given in order to interpret basmala, and about twenty-five verses were used in preference without giving the text. Therefore, it can be said that the main source of the work is the Quran, and he frequently uses verses in the author’s comments. Hāccī Bektāş Velī was benefited the stories and words of famous Sufis. They were designed to make it easier for the publics to understand the idea. In this respect, the source was written for the public in order to teach the merits and importance of baslama. This source was aimed to give information to the people. At the same time, we can observe that this source aimed for the people to keep religious sensitivity and strengthen their ties with religion. In our study, literature review were done about the source of the narrations in the book about the virtue of beslama. It is seen that some narrations were received from the sources of authentic hadith. In addition, we could find that some narrations could not be found in the hadith sources. However, the other narrations were included in the same or similar words in other works. Therefore, many comments of the author were based on the inferences made from hadiths. In his comments, the author refers to the views and works of his previous scholars and sufis.

Keywords

Tafsīr,, Mystica Tafsīr,, Tafsīr of Basmala,, Hāccī Bektāş Velī,, Bektashism.

HACI BEKTÂŞ-I VELÎ’NİN BESMELE TEFSİRİ İSİMLİ ESERİNİN KAYNAK VE YÖNTEM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Abstract

Anadolu topraklarında yazılan ilk müstakil besmele konulu tefsir, Bektâşî tarikatının kurucusu olan Hacı Bektâş-ı Velî’ye ait “Besmele Tefsîri” adlı eserdir. Bu eser, göçebe veya yarı göçebe bir hayat süren Türkmenlerin yaşadığı bir coğrafyada kaleme alınmıştır. Zor şartlar altında Anadolu’ya tutunma mücadelesi veren Türkmen boylarına umut aşılamak, onları bir amaç etrafında birleştirmek ve hayatın zorluklarına karşı direnmelerini sağlamak, devrin önde gelen âlimlerinin ulaşmak istedikleri gayelerden biridir. Bu neticeyi elde edebilmek için Mevlâna Celâleddin-i Rûmî (öl. 672 / 1273), Yunus Emre (öl. 720 / 1320 [?]) ve Hacı Bektâş-ı Velî gibi devrin önde gelen mutasavvıfları, İslam’ın hoşgörülü ve kucaklayıcı vasıflarını ön plana çıkarmışlardır. Hacı Bektâş-ı Velî de yazdığı bu eserde besmeledeki Allah Teâlâ’nın rahmet kökenli “Rahmân” ve “Rahîm” ism-i şeriflerini ön plana çıkarmak suretiyle bu amaca hizmet etmektedir. Eser, başından sonuna kadar bu tema etrafında şekillenmiştir. Dolayısıyla eserin yazılış amacının İslâm’ın kolaylaştırıcı, umut verici ve kucaklayıcı yönünün ön plana çıkarılarak Türkmen aşiretlerinin İslâm dini etrafında birleşmelerini sağlamak olduğu söylenebilir. Ayrıca Hacı Bektâş-ı Velî’nin, eserini Türkçe kaleme alması ve girişte bunu özellikle belirtmesi, müslüman Türklerin dinî hayatına pratik bir fayda sağlamayı amaçladığını göstermesi açısından oldukça önemlidir. Erken dönem Anadolu halk kültüründe Allah, Kur’ân ve tefsir algısının şekillenmesinde belli bir yeri olan Hacı Bektâş-ı Velî’nin, bu eserde kullandığı kaynakların tespit edilmesi, aynı zamanda Anadolu irfanının bazı kaynaklarının da tespiti anlamına gelmektedir. Ayrıca bu çalışmada eserin kaleme alındığı dönemin sosyal ve ekonomik şartları ile eserin içeriği arasındaki ilişkinin de ortaya konulması hedeflenmiştir. Eserdeki rivayetlerin tefsir kaynaklarında herhangi bir karşılığının olup olmadığı, eserin tefsir literatüründeki konumunu belirleyebilmek açısından önemlidir. Çalışmamızda literatür tarama yöntemi kullanılarak eserdeki bu rivayetlerin kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır. Hacı Bektâş-ı Velî’nin Besmele Tefsiri, Kur’ân-ı Kerîm’den bir âyet olan besmeledeki Allah, Rahmân ve Rahîm isimlerini ele alan, esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın günahkâr kullarına karşı lütuflarını anlatan ve genellikle mi‘raç gecesi Allah Teâlâ ile Resûlü Muhammed Mustafa arasında geçen konuşmalara dayanan bir eserdir. Bu kitapta Allah’ın kendisine iman edip içtenlikle yalvarıp yakaran ve sâlih amel işleyen kullarına dünyada ve ahirette sonsuz bir rahmet ile muamele edeceği gerçeği, besmele yorumlanarak aktarılmıştır. Eser, klasik tefsirlerden farklı olarak kelime ve cümle tahlillerine değinmeden, doğrudan besmelenin faziletine ve besmele zikri ile elde edilecek lütuflara değinen, halkın maneviyâtını yükseltmek ve onları dine daha sıkı bağlarla bağlamak amacı güden, Türkçe kaleme alınmış ilk eser olma özelliğini taşıyan bir tefsirdir. Hacı Bektâş-ı Velî, eserinde âyetlere, rivayetlere, latifelere ve hikâyelere dayalı bir anlatım üslûbu tercih etmiştir. Eserde besmeleyi tefsir etmek amacıyla toplam on dokuz âyet metni verilerek, yaklaşık yirmi beş âyet ise metni verilmeden telmihen kullanılmıştır. Dolayısıyla eserin temel kaynağının Kur’ân-ı Kerîm olduğu, müellifin yorumlarında âyetlerden sıklıkla faydalandığı söylenebilir. Hacı Bektâş-ı Velî, eserinde çeşitli kıssalardan ve meşhur mutasavvıfların sözlerinden yararlanmıştır. Bu sözlerden oluşan latife bölümleri ve anlatmak istediği fikri halkın daha kolay anlayabilmesi için kurguladığı hikâye bölümleri dikkatleri çekmektedir. Buradan hareket ile eserin, besmelenin fazilet ve önemini öğretmek amacıyla halka yönelik kaleme alındığı görülmektedir. Bilgi vermenin yanı sıra halkın dinî hassasiyetini diri tutmayı ve din ile olan bağlarını kuvvetlendirmeyi amaçladığı anlaşılmaktadır. Çalışmamızda besmelenin faziletine dair eserde aktarılan rivayetlerin kaynakları hakkında literatür taramaları yapılmıştır. Bazı rivayetlerin sahih hadis kaynaklarından metin olarak birebir olmasa da telmih yoluyla alındığı görülmüştür. Ayrıca kaynaklarda tespit edilemeyen bazı rivayetlerin başka eserlerde aynı veya benzer lafızlarla yer aldığını, dolayısıyla müellifin birçok yorumunun hadislerden yaptığı çıkarımlara dayandığı tespit edilmiştir. Hacı Bektâş-ı Velî, eserinde yaptığı yorumlarda, kurguladığı veya naklettiği latife ve hikâyelerde kendinden önce yaşayan bazı müfessir ve mutasavvıfların görüşlerinden ve eserlerinden de yararlanmaktadır. 

Keywords

Tefsir, İş‘ârî Tefsir, Besmele Tefsiri, Hacı Bektâş-ı Velî, Bektaşîlik

References

• Akpınar, Ali. Molla Fenarî’nin Fatiha Tefsiri. Malatya: Nasihat Yayınları, 2014.
• Âşıkpâşâzâde. Âşıkpaşazâde Târihi (Tevârîh-i Âl-i Osmân). İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1332.
• Atıf Hoca, İskilipli Mehmed. Fatiha Tefsiri. İstanbul: Risale Yayınları, 2015.
• Baltacı, Burhan. “Hacı Bektaş Veli’nin Kur’ân’dan İktibasları ve Yorumlarının Tefsir Perspektifinden Değerlendirilmesi”. I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu. Ed. Osman Eğri. 110-126. Ankara: Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdillâh. el-Câmi‘u’s-sahîh (Sahîhu’l-Buhârî). Thk. Sıdkî Muhammed Cemîl el-Attâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1352.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1330.
• Çabuk, Arzu Çiftoğlu. “Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercümelerinde Besmele”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları IX/12 (2014): 125-141.
• Demir, Ziya, İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fatiha Tefsirleri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1987.
• Dindi, Emrah. Hacı Bektaş-ı Veli’de Kur’an Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2006.
• Ebû Dâvûd, es-Sünen, tah. Nâsırüddin el-Elbânî, Riyad: Mektebetü’l-meârif, ty.
• Efendioğlu, Mehmet, “Sâcî, Zekeriyyâ b. Yahyâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 363-364. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik. Ankara: Selçuk Yayınları, 1994.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018): 405-477.
• Hacı Bektâş-ı Velî, Hünkâr. Besmele Tefsiri (Şerh-i Besmele). Ed. Hamiye Duran. 3. Baskı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Hacıhaliloğlu, Enver. Bir Eski Anadolu Metni (Mirac-ı Nebi) Üzerinde Gramer İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2006.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcüddîn. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. Thk. Sâmi b. Muhammed es-Selîme. 2. Baskı. Riyad: Dâru Tayyibe, 1999.
• Kara, Bülent. “Sosyolojik Bakış Açısıyla Hacı Bektaş-ı Velî”. Anadolu’da Bir Kurucu Akıl; Hacı Bektaş-ı Velî. ed. Bülent Kara. Kayseri: İncir Yayınları, 2017.
• Konevî, Sadreddîn. İʿcâzü’l-beyân fî tefsîri Ümmi’l-Kurʾân. Thk. Seyyid Celâleddîn-i Âştiyânî. Tahran: Müessesetü Bostân Kitâb, 1381.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâ‘ifü’l-işârât. Thk. Abdullatîf Hasan Abdurrahmân. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn. el-Câmi‘u’s-sahîh. Riyâd: Beytü'l-Efkari’d-Devliyye, 1998.
• Nâzillî, Muhammed Hakkı. Hazînetü’l-esrâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Nîsâbûrî, Hâkim. el-Müstedrek ʿale’s-Sahîhayn. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1997.
• Noyan, Bedri. “Bektaşîlik Alevîlik Nedir”. 2. Baskı. Ankara: Sanat Kitabevi, 1987.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Babaîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3: 373-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Hacı Bektâş Velî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14: 455-458. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özcan Hüseyin. “Bektâşîliğin Sosyo-Kültürel Çevresi”. Türkler. Ed. Hasan Celal Güzel v.dğr. 7: 328-332. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Özcan, Hüseyin. “Hacı Bektaş Velî’nin Fatiha Tefsiri ile Besmele Tefsiri’nin Karşılaştırılması”. Doğumunun 800. Yıldönümünde Hacı Bektaş Veli Sempozyumu. Ed. Filiz Kılıç. 189-200. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2010.
• Ramazanoğlu, Mahmud Sami. Fatiha Suresi Tefsiri. İstanbul: Erkam Yayınları, 1984.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kurʾân. Thk. Ebû Muhammed İbn Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Sevgi, Ahmet. “Anadolu Selçuklularında Hoşgörü Ortamı”. Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel v.dğr., 7: 439-449. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Sevim, Ali, “Keyhusrev II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2002), 25: 349.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed. Hakâ’iku’t-tefsîr. Thk. Seyyid İmrân. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celalüddin. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezü Hicr, 2003.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celalüddin. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Şuayb el-Arnaût. Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2008.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. Thk. Abdulmuhsîn et-Turkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Ustaosmanoğlu, Mahmud. Fatiha Tefsiri. İstanbul: Ahıska Yayınevi, 2012.
• Ustaosmanoğlu, Mahmud. Ruhu’l Furkan Tefsiri. İstanbul: Ahıska Yayınevi, 1991.
• Yalap, Hakan, “Edebiyattan Sosyolojiye: Besmele ve Fatiha Tefsirleri Üzerinden Bir Şerh Denemesi”, Anadolu’da Bir Kurucu Akıl; Hacı Bektaş-ı Velî. Ed. Bülent Kara. Kayseri: İncir Yayınları, 2017.
• Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan. Envarül-Âşıkîn. Trc. M. Rahmi. İstanbul: Sağlam Kitapevi, 1974.
• Yıldız, Hakkı Dursun. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. Ed. Kenan Seyithanoğlu. 14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1989.
• Yıldız, İbrahim. “Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkındaki İki Eseri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (2015): 33-64.