TEFSİRLERDE KAYNAK GÜVENİLİRLİĞİ SORUNU; ELMALILI ÖRNEĞİ

Year 2019, Volume: 6 Issue: 10, 149 - 187, 29.06.2019

Ahmet Sait Sıcak Recep Bilgin

Abstract

Tefsirlerde
kaynak güvenilirliği sorunu ilk dönem tefsir rivayetlerinin isnad açısından
mevkûf ve maktû‘ olmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu sorun sonraki dönemlerde
müfessirlerin, kendilerinden önceki tefsirlerden yaptıkları alıntılarda da ilk
kaynaklara inmemeleri veya bilginin doğruluğunu tespit konusunda titiz
davranmamaları sonucunda genel bir yönelim halini almıştır. Bu durum akademik
kaygıların yanı sıra tefsir eserleri başta olmak üzere doğruluk ve
mevsukiyetiyle değer kazanan İslami literatürün kaynak güvenilirliği açısından
gözden geçirilmesini gerekli kılmaktadır. Son zamanlarda klasik tefsirler
üzerine yapılan tahkik ve tahric faaliyetlerinin yanı sıra müellifin belirttiği
kaynaklara ulaşma (azv/isnad) çalışmalarına gösterilen yoğun ilginin de bu
sebeple oluştuğu söylenebilir.

Türkiye’de
Latin harfleriyle neşredilen ilk tefsir olma özelliğini taşıyan Elmalılı M.
Hamdi Yazır’ın (1878-1942) Hak Dini Kur’an Dili isimli tefsiri de birçok
kaynaktan yararlanılarak telif edilen özgün bir eserdir. Yazır, eserinin
mukaddimesinde en fazla istifade ettiği kaynakları serdetmesine ek olarak hangi
durumlarda kaynaklara yer verip-vermeyeceğine dair metodunu açıklayarak ve bunu
tefsirinde tatbik ederek kaynak verme konusundaki hassasiyetini göstermiştir.
Eserlerin kaynaklarının değerli oluşu hakkındaki farkındalık, Elmalılı Tefsiri
üzerine bugüne kadar yapılan çalışmaların hemen hepsinde devam etmiş az veya
çok onun istifade ettiği kaynaklara değinilmiştir. Yazır’ın bu konudaki
hassasiyetine ve üzerine yapılan çalışmalarda Elmalılı’nın kaynaklarının
dikkate alınmasına rağmen Hak Dini Kur’an Dili’nin kaynakları hakkında
birçok yanlış ve hatayla karşılaşılmaktadır.

Bu
makale; Elmalılı’nın kendinden önceki tefsirlerden tevarüs ettiği, zuhülen
kendisinin düştüğü, tebyiz çalışmaları sırasında oluşan, tefsirin Latin
harflerine çevrilmesinde ve yapılan sadeleştirmelerde ortaya çıkan ayrıca
Elmalılı’nın tefsirinin kaynaklarını konu alan çalışmalarda yer alan hataların
tespitini amaçlamaktadır.

Keywords

Tefsir, Hak Dini Kur'an Dili, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Kaynak, Hata, Yanlış, Güvenilirlik, Azv, İsnad

Source Reliability Problem in Tafsirs Example of Elmalili

Abstract

The problem of source reliability in the commentaries
was revealed by the fact that the narrations of the first period tafsirs were
present and specific. In the subsequent periods, the quotations made by the
tafsirs from the exegesis of the mufassirs before them did not go down to the
first sources or he was not meticulous about determining the accuracy of the
information. In addition to academic concerns, this situation necessitates the
revision of Islamic literature, which has gained value with its truth, in
particular of exegesis. It can be said that the intense interest in the
researches (tahqiq) and investigations (takhrij) on the classical tafsirs has
been created for this reason.

In Turkey, carrying the distinction of being the first
tafsir printed in the Latin alphabet Elmalili M. Hamdi Yazir’s (1878-1942) True
Religion Quran Language (Hak Dini Kur’an Dili) is also an original
interpretation of copyright works that are benefiting from many sources. Yazir,
in addition to the resources he benefited the most in the outcome of the work
of the monument to explain the method of whether or not to give resources by
showing the sensitivity of the source showed and applied it in tafsir.

The awareness of the value of the resources of the
works has been continued in almost all of the works done so far on Yazir's
tafsir. Despite the fact that Yazir's resources are taken into consideration in
his studies on the sensitivity of Yazir and his studies, many errors are
encountered about the sources of the Hak Dini Kur’an Dili. This article; The
aim of this study is to determine the errors in Yazir's studies on the sources
of tafsirs, which emerged during the translation of the tafsir into Latin
letters and the simplification of the tafsir, which emerged from the tafsir of
Yazir from the preceding commentaries.

Keywords

Hak Dini Kur’an Dili, Elmalili Muhammed Hamdi Yazir, Source, Error, Wrong, Reliability, Verification, Tafsir, Azw, Isnad

References

• Akpınar, Cemil. “Huttelî, İbnü’l-Cüneyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18: 429. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Algar, Hamid. “Necmeddîn-i Kübrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 498-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmud. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’s-Seb’i’l-Mesânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1431/2010.
• _______. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’s-Seb’i’l-Mesânî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Askalânî, Ebu’l-Faysal Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer. Tebsîru’l-müntebih bi tahrîri’l-müştebih. Thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Beyrut-Lübnan: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• _______. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-Fiker. Nşr. Nûreddin Itr, 3. Baskı, Dimeşk: Matbaatu’s-Sabah, 1421/2000.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. “Necmeddin Nesefî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 571-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• _______. Ebu Hafs Ömer en-Nesefi’nin (ö.537-1142) "et-Teysir fi’t-tefsir" adlı Eserinin Tahlili ve el-Bakara Suresi’nin Tenkidli Neşri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1995.
• Atik, Necmi. Elmalılı’nın “Hak Dini Kur’ân Dili” Adlı Tefsiri’nin Mukaddimesi’nin Edisyon Kritiği, İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 6 (2016): 99-131.
• Aygün, Abdullah. “Tefsirlerin Rivayet ve Dirayet Ayrımının Sorunları”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/8 (2015): 141-160.
• Bağdadî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit Hatîb. el-Câmi’ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbü’s-sâmi’. Thk. Tahhân Mahmûd, Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1403/1983.
• Bağdâdî, İsmâil b. Ahmed b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. Îdâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-Zünûn. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bikâî, İbrahim b. Ömer b. Hasen er-Ribât b. Ali b. Ebî Bekr. Mesâıdü’n-nazar li’l-işrâf alâ Mesâıdü’s-Süver: el-Maksıdü’l-esmâ fî mütâbakatı ismi külli süratin li’l-müsemmâ, Riyâd: Dâru’n-Neşr, Mektebetü’l-Meârif, 1408/1987.
• Bilgin, Recep - Sıcak, Ahmet Sait. “Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’an Dili İsimli Tefsirinin Müsveddeleri, Tebyizi, Mahtut Nüshaları, Latin Harfleriyle ve Osmanlıca Baskıları” 5. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi, Antakya, 12-14 Nisan 2019.
• Bilgin, Recep. Bir Müfessirin Hadisçiliği: Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Örneği. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2019.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Cündioğlu, Dücane. Kur’an Çevirilerinin Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Çalışkan, Necmettin. Habenneke ve Nüzûl Sıralı Tefsiri. İstanbul: Şule Yayınları, 2017.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Dimeşkî, Muhammed b. Abdillah, (Ebî Bekr) b. Muhammed İbn Mücâhid el-Kaysî eş-Şâfiî, Şemsü’d-Din, eş-Şehîr bi’bn-i Nâsıru’d-Dîn. Tavdîhu’l-müştebih fî dabti esmâi’r-ruvâti ve ensâbihim ve elkâbihim ve künâhüm. Thk. Muhammed Naîm el-Arkasûsî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Ebû Abdillah Şemşüddîn, Muhammed b. Ebi’l-Feth b. Ebi’l-Fadl el-Ba’lî. el-Matla’ alâ elfâzi’l-mukni’. Thk. Muhammed el-Arnâvut ve Yasin Mahmed el-Hatîb, Cidde: Mektebetü’s-Süvâdî li’t-Tevzî’, 1423/2003.
• Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed. el-İsrâiliyyât ve’l-mevzuât fî kütübi’t-tefsîr. 4. Baskı. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1987.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. Sadeleştiren: Sıtkı Gülle, İstanbul: Huzur Yayınevi, 2003.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili Elmalılı Tefsiri. Sadeleştirenler: Lütfullah Cebeci-Orhan Atalay-Sadık Kılıç, Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• _______. Hak Dini Kur’an Dili Tefsiri. Tebyiz; Mahmud Bedreddin Yazır, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• _______. Hak Dini Kur’ân Dili. Sadeleştirenler: İsmail Karaçam-Emin Işık-Nusrettin Bolelli-Abdullah Yücel, İstanbul: Hikmet/Zehraveyn Yayınları, 2007.
• _______. Hak Dini Kur’ân Dili. Sadeleştiren: Nedim Yılmaz, İstanbul: Hisar Yayınları, 2011.
• _______. Hak Dini Kur’an Dili. Sadeleştirenler: M. Nur Çetin, Taha Parlar, İdris Şen, Mesut Okumuş, Mevlüt Uyanık, Orhan Atalay, Yusuf Canpolat, Alim Gür, İstanbul: Çelik-Şura Yayınları, 1993.
• _______. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
• el-Qai’, Muhammed Abdül Moneim. el-Eslân fî ulûmi’l-Kur’ân. b.y.: y.y., 1417/1996.
• Endelûsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyyân Esîru’d-Dîn. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. Thk. Sıdkı Muhammed Cemîl, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/2000.
• Ersöz, İsmet. Elmalılı Mehmed Hamdi Yazır ve Hak Dini Kur’ân Dili. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1985.
• Fadl Hasan, Abbâs. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn esâsiyyâtühû ve’t-ticâhâtühû ve menâhicuhû fi’l-asri’l-hadîs. Ürdün: Dârü’n-Nefâis, 1437/2016.
• Halebî, Nûre’d-Dîn Muhammed Itr. Ulûmü’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dimeşk: Dâru’s-Sabah, 1414/1993.
• Hanbel, Ahmed b. Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü el-İmam Ahmed b. Hanbel. Thk. Şuayb el-Arnaût, Adil Mürşid, Âmir Gadbân, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Harman, Ömer Faruk. “Ahd-i Cedid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1: 497. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Herarî, Muhammed Emin b. Abdullah b. Yusuf b. Hasan Urammî Alevî Esyûbî. Tefsîru hadâiki’r-ravh ve’r-reyhân fî ravâye ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1421/2001.
• Heyet. Hak Dini Kur’an Dili Fihristi ve Lügati. Haz. Suat Yıldırım, Asım Uysal, Kadir Kesici, Kamil Uzun, Mustafa Köseoğlu, Durali Yılmaz ve Cahit Baltacı, İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1982.
• Heyet. İslâm-Türk Ansiklopedisi, İstanbul: y.y., 1945: 2: 55-56.
• Huttelî, İshâk b. İbrâhîm b. Sinîn Ebü’l-Kâsım. Kitâbü’d-dîbâc. Dâru’l-Beşâir, y.y., 1994.
• İbn Ebû Usaybia, Ahmed b. el-Kâsım b. Halîfe b. Yûnus el-Hazrecî Muvaffakuddîn Ebü’l-Abbâs. Uyûnü’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbbâ. Thk. Dr. Nazar Rıdâ, Beyrut: Dâru Mektebetü Hayat, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsuddîn. Medâricu’s-sâlikîn beyne menâzil iyyâke na’budu ve iyyâke neste’în. 3. Baskı. Thk. Muhammed el-Mu’tasim billâh el-Bağdâdî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Arabî, 1416/1996.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er-Rabeî el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki, Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn-i Kâdihân, Alâu’d-dîn Ali b. Hüsâmeddin. Kenzu’l-’ummâl fi süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl. Thk. Bekrî Hayyanî-Safvet es-Sikâ, 5. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Saâdat Mecdüddîn Mübarek b. Muhammed el-Cezerî. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîsi ve’l-eser. Beyrut-Lübnan: Mektebetü’l-İlmiyye, 1399/1979.
• Kannevcî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddık Han b. Hasan b. Ali b. Lütfullah el-Hüseynî el-Buhârî. Fethu’l-beyân fî mekâsıdı’l-Kur’ân. Saydâ-Beyrut: el-Mektebetü’l-Mısriyyetü li’t-Tıbâti ve’n-Neşr, 1412/1992.
• Kaplan, Hayri, “Şa’rânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 347-350. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. Cami’at-ta’rib ve Arapçada Yabancı Kelimeler Meselesi. Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1982.
• Kâtip Çelebî, Mustafa. Keşfu’z-zünûn an esâmi’l-kütubi ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Müsnî, 1359/1941.
• Kılıç, Mahmud Erol. "Fusûsü’l-Hikem", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 230-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kurtubî, Ebu Abdillâh Muhammed Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferah el-Ensârî el-Hazrecî Şemsuddîn. el-Câmiu li ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrâhîm Atfîş. 2. Baskı. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî. Tefsîru’l-Mâverdî en-nüket ve’l-uyûn. Thk. es-Seyyid İbn Abdü’l-Maksûd b. Abdü’r-Rahîm, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mehravânî, Ebû Kâsım Ahmet. el-Fevâidü’l-müntehabe es-sıhâh ve’l-garâib: Mehravâniyyât. Tahrîc: Hatîb el-Bağdâdî, Medîne: el-Câmiatü’l-İslâmiyyetü bi’l-Medîneti’l-Münevvere, 1422/2002.
• Mütehassıs Ulemâ Heyeti. el-Mevsûatü’l-Kur’âniyyeti’l-mütehassasa. Mısır: el-Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2002.
• Okuyan, Mehmet. “Necmeddîn-i Dâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 496-497. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özel, Mustafa. Elmalılı ile Mevdudi’nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım. Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1999.
• Özgel, İshak. “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Tefsiri ve Hakkında Yapılmış Çalışmalar Bibliyografyası”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 10/19-20 (2012): 327.
• Öztürk, Nazif. “Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Metrukâtı Hakkında Ön Rapor”, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, 335-338, Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Paksüt, Fatma. “Merhum Dayım Hamdi Yazır”. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. Ed. Süleyman Hayri Bolay. 2-24. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Sa’lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa’lebî en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân: Tefsîru’s-Sa’lebî, Thk. Muhammed İbn Âşûr, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2001.
• Sanhâcî, Ebû Abdullah Muhammed b. Said b. Ömer b. Saîd. Kenzü’l-esrâr ve levâkıhu’l-efkâr. 3747: 24b. Kral Suud Üniversitesi Kütüphanesi.
• Sezgin, Fuad. Târîhü’t-türâsi’l-Arabî: ulûmü’l-Kur’ân ve’l-hadîs. nakalehu ile’l-Arabiyye: Mahmûd Fehmî Hicâzî; racea Arefe Mustafâ, Saîd Abdurrahîm, Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1403/1983.
• Sıcak, Ahmet Sait. Kur’an Tefsirinde Öznellik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed Abdullah. Fethü’l-kadîr. Dimeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, Dâru’l-Kalemü’t-Tayyib, 1414/1994.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî el-Kâhirî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm: es-Sirâcü’l-münîr. Kahire: Matbaatü Bûlâg, 1285/1868.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî. İkrâmü üli’l-elbâb bi-şerîfi’l-hitâb. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1390/1971.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Tefsîrü’t-Taberî: Câmiü’l-beyân an te’vili’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Şâkîr, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tantavî, Muhammed. et-Tefsîru’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1412/1992.
• Tâhir b. Âşur, Muhammed Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr, “tahrîru’l-ma’ne’s-sedîd ve tenvîru’l-aklu’l-cedîd min tefsîri’l-kitâbi’l-cedîd. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1404/1984.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed eş-Şâfiî en-Nîsâbûrî. et-Tefsîrü’l-basît. Medine: Câmiati’i-İmâm Muhammed b. Suûdü’l-İslâmiyye. 1430/2008.
• _______. Esbâbü nüzûli’l-Kur’ân. Thk. Isâm b. Abdü’l-Muhsin el-Humeydân. 2. Baskı. Demmâm: Dâru’l-İslâh, 1412/1992.
• _______. el-Vasît fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-Mecîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• _______. el-Vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-’Azîz. Thk. Safvân Adnân Dâvûdî, Dimeşk-Beyrut: Dâru’n-Neşr, Dâru’l-Kalem, ed-Dâru’ş-Şâmiye, 1415/1994.
• Yetik, Erhan. “Huttelî, Ebü’l-Fazl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18: 428. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed Abdürrezzâk el-Hüseynî Ebü’l-Feyz. Tâcü’l-arûs. b.y.: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. ‘Usman b. Kaymaz. el-İtticâhâtü’l-münharife fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm devâfi’uhâ ve def’uhâ. 3. Baskı. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1406/1986.
• _______. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• _______. Siyeru âlâmü’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.