Kovid-19 Salgınında Dinin Toplumsal Görünürlükleri: Eklektik Sekülerleşme Yaklaşımı Çerçevesinde Bir Değerlendirme

Year 2022, Volume: 9 Issue: 2, 587 - 620, 30.12.2022

Ayşe Şallı

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1175408

Abstract

Din, birey ve toplum arasındaki kadim ilişki en şiddetli kırılmayı, Avrupa ve Kuzey Amerika'daki 'modernleşme' sürecinde ve bu süreci 'din' bağlamında anlamlandırma çabalarında yaşamıştır. Bu çalışmada bu kırılmaya vurgunun en belirgin ifadesi olan ‘sekülerleşme’ söyleminin ‘modern toplumda din’ sorunsalından hareketle ‘Kovid-19 sürecinde din’ sorunsalına odaklanılmıştır. Bu çerçevede çalışmanın konusu Kovid-19 sürecinde ‘din’ olgusunun görünürlük kazanma biçimlerinin ‘eklektik’ sekülerleşme yaklaşımının parametreleri üzerinden okunmasıdır. Tıbbi çözüm arayışlarının hâkim olduğu Kovid-19 salgın sürecinde ‘din’, yerel ve küresel yansımalarıyla gündemin belirgin unsurlarından biri olmuştur. Bu süreçte ‘din’, salgın tedbirleri, tedavi süreci, kurumsal ve bireysel uygulamalar ile anlamlandırmalar vb. biçiminde sosyal gerçeklikte görünürlük kazanmıştır. Bu çerçevede çalışma, Kovid-19 sürecinde ‘din’in görünürlük kazandığı noktaları tespit ederek salgın sürecinde sekülerleşme ile din arasındaki ilişkiyi ‘eklektik’ paradigmanın parametreleriyle tasvir etmeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda çalışmanın kapsamı, ‘eklektik’ yaklaşımın öncü isimlerinin sekülerleşme-din ilişkisine dair söylemlerinin irdelenmesinden, Kovid-19’un etkileri ve yansımalarının yoğun olduğu dönemde belirli temalar ekseninde ‘din’in görünürlüklerinin tespit edilmesinden, ‘Kovid-19 salgını-din ilişkisi’ çerçevesinde ortaya çıkan uygulama, anlamlandırma ve sosyal ilişki formlarının ‘eklektik’ paradigmanın argümanlarının dikkate alınarak okunmasından ibarettir. Bu boyutuyla çalışma ‘klasik’ ve ‘yeni’ sekülerleşme paradigmalarının bir tür eleştirisini de içermektedir. Ayrıca kullanılan ‘din’ kavramının ‘ilahî dinler’le sınırlandırılmaması ve ‘doğaüstü’ne yapılan vurguyu da içermesi çalışmanın kapsamı açısından dikkate değerdir. Çalışma nicel ve nitel araştırma yöntemlerinin birlikte kullanıldığı bir tür ‘karma’ araştırma örneğidir. Verilerin toplanmasında dokümantasyon tekniği, analizinde ‘betimsel analiz’ ve ‘içerik analizi’ yöntemlerine başvurulmuştur. Veri kaynağı olarak ise ilgili literatür, salgının yoğun olarak yaşandığı dönemin yansımalarının gözlemlenebildiği, birbirinden bağımsız olarak yapılmış olan araştırmalar, dijital ortamdaki çeşitli gazete ve haber siteleri kullanılmıştır. Araştırmalara ve haberlere konu olan ülkeler, katılımcıların yaş, eğitim, cinsiyet, medeni durum vb. değişkenleri, haber örneklerinin kaynağına ilişkin sınırlandırmalar veri kaynaklarının seçiminde belirleyici olmamıştır. Çalışma analiz materyali, kullanılan literatür ile araştırma örneklerinden alınan veriler, haber örnekleri ve dinin sosyal görünürlüklerinin tespitinde esas alınan temalarla sınırlıdır. Verilerin seçiminde ise ‘Kovid-19 sürecinde dinin yansımaları’na ışık tutucu nitelikte olmaları dikkate alınmıştır. Böylelikle dinin, Kovid-19 sürecinde belirginleşen görünürlük biçimleri tasvir edilmiştir. Tasvirlere konu dini görünürlük biçimleri; dinî kurumların uygulamaları, dua ritüelleri, salgını anlamlandırma, salgından korunma, salgının etkileriyle başa çıkma ve artıp artmadığı bağlamında salgın sürecinde dine yönelim temaları çerçevesindeki tespitlere dayanmaktadır. Elde edilen görünürlükler; toplumda dinî ve seküler unsurların bir arada ve etkileşim halinde olduklarını, bu etkileşimlerin her toplumda yeni örüntüler ve formlar meydana getirdiğini vurgulayan ‘eklektik’ paradigmanın sekülerleşme-din ilişkisi argümanları kapsamında analiz edilmektedir. Böylece Kovid-19 sürecinde seküler ile dinî unsurlar arasındaki ilişkinin ortaya çıkardığı pratikler ve anlamlandırma formları tasvir edilmektedir. Çalışma, Kovid-19 salgınının etkilerinin yoğun olarak yaşandığı süreçte dinin görünürlüklerine, ortaya çıkan çeşitli pratikler ve anlamlandırma biçimlerine ilişkin detaylı tasvirler içermesi bakımından önemlidir. Özellikle bu tasvirlerin, ‘eklektik’ paradigma argümanları çerçevesinde sekülerleşme-din ilişkisi odaklı bir okumaya tabi tutulması din sosyolojisi disiplini açısından dikkate değerdir. Böylece sekülerleşme tartışmalarının gündemdeki yerini koruduğu günümüzde, Kovid-19 sürecinin yansımaları çerçevesinde toplumda ‘din’ olgusunun mevcut durumu ve geleceği hakkındaki tartışmalara katkı sağlamaktadır. Çalışma sonucunda Kovid-19 sürecinde hem kurumsal hem de bireysel boyutuyla dinin, seküler olanla ve ortaya çıkan sosyo-kültürel, sosyo-psikolojik, ekonomik vb. yeni şartlarla etkileşim içerisinde eş zamanlı birlikteliği tespit edilmiştir. Böylece dinin gerilemediği, bir takım değişim, dönüşüm, ritüeller ve uygulamalarla sürecin bir parçası haline geldiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu süreçte sadece ilahi dinlerin değil, ‘dinimsi yapılar’ ve ‘halk inançları’ biçimindeki ‘doğaüstü’ne dair görünürlüklerin de ‘seküler’ unsurlarla birlikte ve etkileşim halinde olduğu görülmüştür. Bu durum söz konusu bulguların ‘eklektik sekülerleşme’ yaklaşımının argümanlarıyla örtüştüğünü göstermektedir.

Keywords

Din Sosyolojisi, Kovid-19, Dinî Hayat, Sekülerleşme, Sosyal Değişme

SOCIAL VISIBILITY OF RELIGION IN THE COVID-19 EPIDEMIC: An Evaluation Within the Framework of Eclectic Secularization Approach

Abstract

The effort to understand and make sense of the phenomenon of modernity has been the basis of the 'secularization' discourse, which expresses both the reason for the existence of the discipline of sociology and the problematic of the 'modernity-religion' relationship. A bipolar approach has been developed by describing the new period, which became more concrete with the Renaissance and Reformation movements in the West, and then the French Revolution, as "modern" and "tradition" before it. It is not possible to consider the debates on 'secularization', which is one of the main subjects of the discipline of sociology of religion, independently of this approach. Auguste Comte, one of the founding sociologists, focused on constructing a 'human religion' with a positivist approach for humanity. Karl Marx described "religion" as a kind of "opium" for individuals and saw it as one of the obstacles to the proletarian revolution. Max Weber, on the other hand, described the modern society-religion relationship as a 'rationalization process of action' and discoursed it as 'disenchantment'. On this basis, inherited from the founding sociologists, three main 'secularization' approaches emerged: 'Classical', 'New' and 'Eclectic'. In this study, religious visibility in the Covid-19 process is analyzed with reference to both news samples and research data. The data obtained are subjected to a reading based on the 'eclectic' secularization approach put forward in the context of modernity-religion relationship. The literature review method was used to collect the said data. In addition, various newspapers and news sites were used as data sources. In the selection of the data, the processing of the theme of 'Covid-19 and religion' was considered as the main determining factor. In addition, country, age, education, gender, marital status, restrictions on the source of news samples, etc. variables are not taken into account. Content analysis and meta-synthesis methods were used in the interpretation of the data. The areas and situations in which religion gains visibility have been evaluated through the parameters of the "eclectic" secularization approach. According to this, it is revealed that religion is in interaction with socio-cultural, socio-psychological, economic and similar new conditions that became evident in the Covid-19 process, and has become a part of the process with some changes, transformations, rituals and practices. In this process, it is pointed out that new hybrid practices about the religious-secular have emerged and the coexistence of religion with the secular. One of the important points in the fiction of the study is that the concept of "religion" is not limited to "divine religions" and includes the emphasis on "supernatural". In this context, it has been seen that the visibility of the 'supernatural' in the form of religion, religious structures and folk beliefs in the Covid-19 period is together and in interaction with the 'secular' elements.

Keywords

Sociology of Religion, Covid-19, Religious Life, Secularization, Social Change

References

• Altun,Veysel Karani. “Dinin Salgın Hastalık Dönemlerindeki Eğitsel Rolü: Covid-19 Pandemisi Üzerine Bir Araştırma”, Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 11, (2021) 89-103.
• Baltacı, Ali. ‘Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır?’, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), (2019), 368-388.
• Berger, Peter L. “Sekülerizmin Gerilemesi”. der. ve çev. Ali Köse, Sekülerizm Sorgulanıyor, İstanbul: Ufuk Kitapları, 2002, 11-32.
• Berger, Peter L. “Dinin Krizinden Sekülerizmin Krizine”. der. ve çev. Ali Köse, Sekülerizm Sorgulanıyor, İstanbul: Ufuk Kitapları, 2002, 75-93.
• Berger, Peter L. Dinin Sosyal Gerçekliği. çev. Ali Coşkun, İstanbul: İnsan Yayınları, 1993.
• Bulut, İsmail – Koç, Ahmet. “Covid-19 Salgını İnanç İlişkisi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 22/1 (Mart 2022), 281-312.
• Çapcıoğlu, İhsan - Kaya, Emine. Pandemi Döneminde Türkiye’de Dini Hayat: Din Görevlileri Örneğinde Din Hizmetlerine Genel Bir Bakış, Ankara: Türkiye Diyanet ve Vakıf Görevlileri Sendikası, 2021.
• Çelik, Celaleddin. “Bir Teodise Olarak Din ve Küresel Krizleri Anlamlandırmak: Ekolojiden Virüs Salgınına Talihsizliğin Yeni Formları”, Küresel Salgınlara Farklı Bakışlar, Edit. Ejder Okumuş, Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2020, 207-242.
• Ertit, Volkan. Sekülerleşme Teorisi, Ankara: Liberte Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi, çev. Turgut Kalpsüz, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1964.
• Geertz, Clifford. “Kültürel Bir Sistem Olarak Din”, Kültürlerin Yorumlanması, çev. Hakan Gür, İstanbul: Dergah Yayınları, 2020, 131-184.
• Hadden, Jeffrey. “Sekülerizmden Dönüş”, Sekülerizm Sorgulanıyor, der. ve çev. Ali Köse, İstanbul: Ufuk Kitapları, 2002, 123-159.
• Güngör, Özcan. Salgın Dönemi Sosyolojisi: Fırsatlar ve Tehditler, Ankara: AND Center, 2020.
• Horozcu, Ümit. “Yanımda Rabbim Vardı”, Salgın Zamanında Manevi Destek, Ed. Bayram Demirtaş, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020, 121-140.
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Hökelekli, Hayati. Ölüm, Ölüm Öteki Psikolojisi ve Din, İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2008.
• Kandemir, Fatih. “Bazı Demografik Değişkenler Bağlamında Covid-19 Pandemi Neslinin Dindarlık ve Ölüm Kaygısı İlişkisi Üzerine Ampirik Bir Araştırma”, Tokat İlahiyat Dergisi, VIII/1 (2020), 99-129.
• Karagöz, Sema. ‘Kovid-19 Küresel Salgını Sürecinde Sağlık Çalışanlarının Anlamlandırma ve Başa Çıkma Deneyimlerinde Dinin Rolü’, Bilimname 47/1 (2022) 575-622.
• Köse, Ali. “Sekülerleşme Teorileri Bağlamında Türkiye’de Din ve Modernleşme”, Kutsalın Dönüşü: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği, Haz. Ali Köse, İstanbul: Timaş Yayınları, 2020.
• Köse, Ali - Ayten, Ali. Din Psikolojisi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Köse, Ali - Küçükcan,Talip. Deprem ve Din: Marmara Depremi Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir Araştırma, İstanbul: Emre Yayınları, 2006, 171-181.
• Kümbetoğlu, Belkıs. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma, İstanbul: Bağlam Yayınları, 2008.
• Léger, Daniéle-Hervieu. “Küreselleşme, Gelenek ve Dindarlığın Yeni Şekilleri: Bazı Teorik Öneriler”, çev. Halil Aydınalp, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26/I (2004), 45-58.
• Luckmann, Thomas. Görünmeyen Din: Modern Toplumda Din Problemi, çev. Ali Coşkun-Fuat Aydın, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Martin, David. “Sekülerleşme Sorunu: Geçmiş ve Gelecek”, der. ve çev. Ali Köse, Sekülerizm Sorgulanıyor, İstanbul: Ufuk Kitapları, 2002, 189-202.
• Marty, Martin E. “Dinî-Seküler Dünyamız”, çev. M. Ali Kirman, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/10 (Mayıs-2015), 131-138.
• Mataragnon, Rita H. “Modernization and Religion: Must They Move in Different Direction?”, The Many Faces of Religion and Society, Ed. M. Darrol Bryant/Rita H. Mataragnon, A New Era Book, 1985.
• Okumuş, Ejder. “Olağanüstü Zamanlarda Din: Küresel Kovid-19 Örneği”, Küresel Salgınlara Farklı Bakışlar, Ed. Ejder Okumuş, Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2020, 173-203.
• Ostwalt, Conrad. “Seküler Çan Kuleleri”, Laik Ama Kutsal, Haz. Ali Köse, İstanbul: Etkileşim Yayınları, (2006), 35-55.
• Özay, Mehmet. Sekülerleşme ve Din: Batı’da Sekülerleşme Teorileri ve Tartışmaları, İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Rosenberg, Joel C. “Coronavirus Pandemic Is a Wake Up Call: Exclusive Joshua Fund Poll”, Erişim 14 Temmuz 2022.
• https://www.joshuafund.com/learn/latest-news/coronavirus_pandemic_is_a_wake_up_call_exclusive_joshua_fund_poll Erişim 14 Temmuz 2022.
• Stark, Rodney. “Toprağın Bol Olsun Sekülerleşme”, der. ve çev. Ali Köse, Sekülerizm Sorgulanıyor, İstanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, 33-74.
• Swatos, William H. - Christiano, Kevin J. “Sekülerleşme Teorisi: Bir Kavramın Serüveni”, der. ve çev. Ali Köse, Sekülerizm Sorgulanıyor, İstanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, 95-122.
• Turgay Şirin, “Belirsizlik Endişesi ve Ölüm Kaygısı”, Salgın Zamanında Manevi Destek, Ed. Bayram Demirtaş, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020, 103-119.
• Ültay, Eser - Akyurt, Hakan - Ültay, Neslihan., ‘Sosyal Bilimlerde Betimsel İçerik Analizi’, IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, (10), 2021, 188-201.
• Yapıcı, Asım. “Zor Zamanlarda Dindarlık ve Maneviyatın Ruh Sağlığıyla İlişkisi”, Salgın Zamanında Manevi Destek, Ed. Bayram Demirtaş, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020, 35-47.s
• Yapıcı, Asım. “Kovid-19 Küresel Salgınına Dinî ve Din Dışı Yüklemeler”, Küresel Salgınlara Farklı Bakışlar, Ed. Ejder Okumuş, Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2020, 117- 172.
• Yapıcı, Asım. Ruh Sağlığı ve Din: Psikososyal Uyum ve Dindarlık, Adana: Karahan Yayınları, 2007.
• Yıldırım Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, İstanbul: Seçkin Yayıncılık, 9. Bsm., 2013.
• Koçak, Konur Alp (ed.) . Covid-19: Küresel Salgının Siyasi, Sosyal ve Ekonomik Yansımaları, Ankara: Türk Akademisi Siyasi Sosyal Stratejik Araştırmalar Vakfı (TASAV), 2020.
• Lechner, Frank J. ‘Modernism’, Encyclopedia of Religion and Society, (ed.) Jr. William Swatos, Erişim 19 Mayıs 2022.
• http://hirr.hartsem.edu/ency/Modernism.htm
• A3 Haber, “İtalya ve Rusya’da ‘Ayin’ Vakti: Papazlar Helikopterle Şehirleri Kutsadı”. Erişim 10 Ağustos 2022.
• https://www.a3haber.com/2020/03/26/italya-ve-rusyada-ayin-vakti-papazlar-helikopterle-sehirleri-kutsadi/
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı: Din İşleri Yüksek Kurulu’dan Kovid-19 Salgını Döneminde Zekatla İlgili Açıklama”. Erişim 05 Haziran 2022. https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay/29449/din-isleri-yuksek-kurulundan DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Cami ve Mescitlerde Cuma ve Vakit Namazların Cemaatle Kılınmasına Ara Verildi”. Erişim 19 Ağustos 2022.
• https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay/29402/cami-ve-mescitlerde-cuma-ve-vakit-namazlarin-cemaatle-kilinmasina-ara-verildi DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Tedbir Müminden Takdir Allah’tandır” Başlıklı Hutbe. Erişim 05 Haziran 2022.
• https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay/29393/diyanet-isleri-baskani-erbas-ted- DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı: Din İşleri Yüksek Kurulu’dan Kovid-19 Salgını Döneminde Cuma Namazıyla İlgili Açıklama”. Erişim 05 Haziran 2022.
• https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay/29391/din-isleri-yuksek-kurulundan- DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı: Din İşleri Yüksek Kurulu’ndan Kovid-19 Salgını Döneminde Cenaze ve Defin İşlemleriyle İlgili Açıklama”. Erişim 05 Haziran 2022.
• https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay/29423/din-isleri-yuksek-kurulundan-
• Habertürk, “Koronavirüs Nedeniyle Kuveyt’te Ezan Değiştirilerek Okundu!”, Erişim 17 Ağustos 2022.
• (https://www.haberturk.com/kuveyt-te-koronavirus-nedeniyle-ezan-degistirilerek-okundu-2613782)
• Yeni Şafak, “ABD’de Koronavirüs’e Karşı Hz. Muhammed’in Hadisleri Panolarda Yayınlandı”. Erişim 02 Ağustos 2022.
• https://www.yenisafak.com/koronavirus/abdde-koronaviruse-karsi-hz-muhammedin-hadisleri-panolarda-yayinladi-3535769
• Eurenews, “Bangladeş’te On Binlerce İnsan Ülkeyi Koronavirüsten Korumak İçin Toplu Dua Etti”. Erişim 21 Temmuz 2022.
• https://tr.euronews.com/2020/03/19/banglades-koronavirusten-olum-ilk-vaka-on-binler-virusten-korunmak-toplu-dua-video-izle Erişim 21 Temmuz 2022.
• Gerçek Gündem, “Katolikler Koronavirüsün Sona Ermesi İçin Papa’yla Dua Etti”. Erişim 12 Ağustos 2022.
• https://www.gercekgundem.com/dunya/166761/katolikler-koronavirusun-sona-ermesi-icin-papayla-dua-etti
• Haber7, “Romanya’da Skandal Görüntü Aynı Kaşıkla Su İçtiler”. Erişim 12 Ağustos 2022.
• https://video.haber7.com/video-galeri/158721-romanyada-skandal-goruntu-ayni-kasikla-su-ictiler Haber7, “Güney Kore’de Kilise Görevlisi Koronavirüsü 50 Kişiye Bulaştırdı”. Erişim 04 Ağustos 2022.
• https://www.haber7.com/dunya/haber/2953648-guney-korede-kilise-gorevlisi-koronavirusu-50-kisiye-boyle-bulastirdi Haber7, “Avrupa’da Papazlar Sokaklara İndi Şehirleri Kutsuyor ve Dua Ediyorlar”. Erişim 07 Ağustos 2022.
• https://www.haber7.com/dunya/haber/2956487-avrupada-papazlar-sokaklara-indi-sehirleri-kutsuyor-ve-dua-ediyorlar/?detay=2 Hürriyet, “Rum Kesiminde Papazlardan “Korona Virüs” Duası”. Erişim 12 Ağustos 2022.
• (https://www.hurriyet.com.tr/dunya/rum-kesiminde-papazlardan-corona-virus-duasi-41477934) Sözcü, Virüsün Kırıp Geçirdiği İtalya’dan Çarpıcı Kare! Papa’dan Boş Sokaklarda Korona Duası. Erişim 08 Ağustos 2022.
• https://www.sozcu.com.tr/2020/dunya/virus-kirip-gecirdigi-italyadan-carpici-kare-papadan-bos-sokaklarda-corona-duasi-5681719/ Timetürk, İsrail Sağlık Bakanı Koronavirüsün Çözüm Yolunu Açıkladı. Erişim 03 Ağustos 2022.
• https://www.timeturk.com/israil-saglik-bakani-koronavirusun-cozum-yolunu-acikladi-eminim-ki-mesih-gelecek/haber-1405181
• Euronews, “Avrupa’da Müslümanlara ‘Koronavirüs Jesti’: Bazı Ülkelerde Camilerden Ezan Okunmasına İzin Çıktı”. Erişim 12 Ağustos 2022.
• https://tr.euronews.com/2020/03/22/avrupa-da-muslumanlara-koronavirus-jesti-baz-ulkelerde-camilerden-ezan-okunmasina-izin
• Haber7, “İtalya’da Akşam Ezanı Sevinci! Polis Aracından Okundu”. Erişim 01 Ağustos 2022.
• https://video.haber7.com/video-galeri/162651-italyada-aksam-ezani-sevinci-polis-aracindan-okundu Ahaber, “İtalyan Belediye Başkanı Koronavirüs’e Karşı Kur’an-ı Kerim Okuttu”. Erişim 12 Ağustos 2022.
• https://www.ahaber.com.tr/video/dunya-videolari/son-dakika-italyan-belediye-baskani-koronaviruse-karsi-kuran-i-kerim-okuttu-video Sabah, “Bu Fotoğraf ABD’den! Coronavirüs’e Karşı Hz. Muhammed’in Hadisi İle Uyarı…”. Erişim 12 Ağustos 2022.
• https://www.sabah.com.tr/dunya/son-dakika-bu-fotograf-abdden-coronaviruse-karsi-hzmuhammedin-hadisi-ile-uyari-4936085 Sabah, “İran’da Koronavirüs Karantinasına Uymayanlara İlginç Uyarı! Sokaklarda Azrail Kostümüyle Dolaştılar”. Erişim 12 Ağustos 2022.
• https://www.sabah.com.tr/video/haber/iranda-corona-virus-karantinasina-uymayanlara-ilginc-uyari-sokaklarda-azrail-kostumuyle-dolastilar-video)
• Yeni Çağ Gazetesi, “İran’da Koronavirüsten Korunmak İçin Türbe Yalıyorlar”. Erişim 06 Ağustos 2022.
• (https://www.yenicaggazetesi.com.tr/iranda-coronavirusten-korunmak-icin-turbe-yaliyorlar-270160h.htm Şırnak TV, “Coronavirüs’ün İlacı Sumak”. Facebook. 25 Mart 2020, Erişim 05 Ağustos 2022.
• https://www.facebook.com/sirnakdtv/videos/240993820635551/