KARŞI MİHNE UYGULAMALARI VE ER-RİSALETÜ’L-KÂDİRİYYE (KÂDİRÎ İTİKADI)

Yıl 2017, Cilt: 15 Sayı: 1, 75 - 110, 15.01.2017

Zübeyir Bulut

Öz

Mihne
süreci, İslam düşünce tarihinde önemli kırılma noktalarından birisidir. Esas
itibariyle mihne dönemine kadar bilimsel olarak ilahi sıfatlar ve Kelamullah problemi bağlamında
tartışılan Halku’l-Kur’an meselesinin
Abbasi Halifesi Me’mun tarafından bir devlet politikası haline getirilerek
uygulanmasının bedeli çok ağır olmuştur. Mihneden muzaffer çıkan Ehl-i Hadis
Mu’tezile’ye karşı mihne uygulamıştır. Bu durum Mu’tezile’nin tedrici olarak
tarih sahnesinden çekilmesine, Hanbeliliğin ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Halife el-Kâdir’in uygulamaları ve Kâdirî
Akidesi de bu uygulamaların bir parçasıdır. Kâdirî Akidesi, bir
yandan Hanbelî akaidi çerçevesinde Sünnî inançları ve anlayışı yansıtan, diğer
yandan hem Şiî, hem Mu’tezîlî ve hatta Eş’arî doktrinlerine de muhalif; ama aynı zamanda siyasi hüviyeti olan bütün Müslümanların inanç
esasları olarak sunulan bir amentü metnidir.

Anahtar Kelimeler

Ehl-i Sünne, Mu’tezile, Ehl-i Hadis, bihne, karşı mihne, Kâdirî itikadı, Halife Kâdirbillah

Kaynakça

• Abdülmecîd Mahmûd Abdülmecîd, el-İtticahâtü'l-Fıkhiyye İnde Ashâbi'l-Hadîs fî’l-Karni’s-Sâlis el-Hicrî, Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1399/1979.
• Akbulut, Ahmet, “Müslüman Geleneğinde Siyasi Çekişmeden Teolojik Ayrışmaya”, İslam’ın Hakikati ve Mezhep Sorunu, Ankara: Anadolu İlahiyat Akademisi Yayınları, 2016.
• Akoğlu, Muharrem, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• __________ , Büveyhiler Döneminde Mu’tezile, Ankara: İlahiyât, 2008.
• el-Bağdadî, Ebu Bekr Hatîb, Şerefu Ashâbi’l-Hadîs, nşr. M. Said Hatiboğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• el-Bağdadî, Hatib, Tarihu Bağdad, thk. Mustafa Abdulkâdir Ata, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l’Arabi, 2011.
• Bedevî, Abdulmecîd Ebu’l-Fütûh, et-Târîhu’s-Siyâsî ve’l-Fikrî li’l-Mezhebi’s-Sünnî fi’l-Meşriki’l-İslâmî mine’l-Karni’l-Hâmisi’l-Hicrî hattâ Sükûti Bağdâd, el-Mansûra: Dâru’l-Vefâ li’Tibâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1408/1988.
• Bozkurt, Nahide, Mu’tezile’nin Altın Çağı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Buhari, Muhammed b. İsmail, Halku Efâli’l-İbâd ve’r-Red ale’l-Cehmiyye ve Ashâbi’t-Ta’tîl, thk. Fehd b. Süleyman el-Fehid, Riyad: 2005.
• Bulut, Zübeyir, “Hanbelî Akaid Sistemi”, doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003.
• __________ , “Mezheplerin Ayrışma Konusu Haline Getirilmesi”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15/15-3 (2015): 277-294.
• Cabiri, Muhammed Abid, el-Musakkafûnfi’l-Hadârati’l-Arabiyye, Beyrut: Merkezü Dırasati’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 1995.
• Cooperson, Michael, Classical Arabic Biography The Heirs of the Prophets in The Age of al-Ma’mûn, Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
• Crone, Patricia, Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce, çev. Hakan Köni, İstanbul: Kapı yayınları, 2007.
• Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ebî Ya’lâ el-Ferrâ’, Tabakâtu’l-Hanâbile, tah. Abdurrahman b. Süleymân el-Useymin, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1425/2005.
• Erdemci, Cemalettin, “Mihne Sürecinin Kelam İlmine Etkileri”, Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkileri içinde, Ed.: M. Mahfuz Söylemez, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2012.
• Fazlur Rahman, İslam, Ankara, Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, 3. bas. Ankara: Selçuk Yayınları, 1986.
• Genç, Süleyman, “Halife el-Kâdir Döneminde Bağdat’ta Yaşanan Dini-Siyasi Hadiseler ve Onun Sünnî Siyaseti”, Marife, 4/2 (2004): 219-243.
• ___________ , “H. V/M. XI. Asırda Ehl-i Sünnet’in Yeniden Yükselişi: Süreç, Kurum ve Şahsiyetler Üzerine Bir İnceleme”, D.E.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XXV (2007): 271-330.
• Gibb, Hamilton A. R., “Bir İslam Tarihi Yorumu”, İslam Medeniyeti Üzerine Araştırmalar, çev. K. Budak v.dğr., İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Güner, Ahmet, Büveyhîlerin Şiî-Sünnî Siyaseti, İzmir: Tibyan Yayıncılık, 1999.
• Hanne, Eric J., The Caliphate Revisited: The Abbasid of 11th and 12th Century Baghdad, doktora tezi, The University of Michigan, 1998.
• Haque, Ziaul, “Ahmad Ibn Hanbal: The Saint-Scholar of Baghdad”, Hamdard Islamicus, 8/3 (1985): 67-90.
• Herevî, Şeyhu’l-İslam Ebî İsmail, Zemmul-Kelam ve Ehlihi, Medinetü’l-Münevvere: 1998.
• Hodgson, Marshall G. S., İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Tarihinde Bilinç ve Tarih, çev. Komisyon, İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, Menakıbu’l-İmam Ahmed b. Hanbel, Kahire: 1349 / 1931.
• ___________ , el-Muntazam fi Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, thk. Muhammed AbdulKâdir Atâ-Mustafa AbdulKâdir Atâ, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed Abdilkerim eş-Şeybanî el-Kâmil fi’t-Târih, I-XI, tsh. Muhammed Yusuf el-Dokâk, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• İbn Hanbel, Ebu Abdullah b. Hanbel b. İshak, Zikru Mihneti Ahmed b. Hanbel, thk. Muhammed Nağş, Mısır: 1983.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ el-Hafız, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut: Mektebetü’l-Mearif, 1408/1988.
• İbn Receb, Zeynüddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Şihabuddin Ahmed el-Bağdadî ed-Dımaşkî, Kitabu’z-Zeyl alâ Tabakâti’l-Hanâbile, Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediye, 1952.
• İbn Teymiyye, Takuyiddin, Mecmû’atü’l-Fetâvâ, I/XXXVII, tah. Âmir el-Cezzâr-Enver el-Bâz, Riyad: Mansûre, 1418/1997.
• İğde, Muhyettin, “Mihne Sürecinde Ahmed b. Hanbel ve Taraftarları”, Ed. M. Mahfuz Söylemez, Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İşcan, Mehmet Zeki, Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri, 4. bs., İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012
• Kâdî Abdülcabbar, Fadlu'l-İ'tizal ve Tabakâtu'l-Mu'tezile, tahk. Fu'âd Seyyid, (Tunus: 1974).
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eş’arilik-Maturidilik İlişkisi, Ankara: Ankara Okulu yayınları, 2013.
• Kara, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Karadaş, Cağfer, “Mezhep-İsim Münasebeti ve Ehl-i Sünnet Topluluğuna Verilen İsimlere Dair Bir Değerlendirme”, Marife Dergisi Ehl-i Sünnet Özel Sayısı, 5/3 (2005): 7-24.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri, “Bir Panorama: Geçmişten Geleceğe Ehl-i Sünnet -Ehl-i Sünnet’e Eleştirel Bir Bakış İçin Yol Haritası”, İslamiyat, 8/3 (2005): 69-80.
• Kutlu, Sönmez, İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler: Hadis Taraftarlarının İman Anlayışı Bağlamında Bir Araştırma, Ankara: Kitabiyât, 2002
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri, "Kâdir-Billah", TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIV, 127-129.
• Laoust, Henry, İslam’da Ayrılıkçı Görüşler, çev. E. R. Fığlalı-S. Hizmetli, İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• _________ , “La Resistance Sunnite Sous le Califat D'al-Qâdir (381-422/991-1031)", La Pensée et L'Action Politiques D’al-Mawardi (364-450/974-1058), Revue Des Etudes Islamiques, XXXVI, (1968): 52-94.
• Lapidus, Ira M., İslam Toplumları Tarihi, çev. Yasin Aktay, 5. bas. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Macdonald, Duncan B., Development of Muslim Theology, Jurisprudence and Constitutional Theory, London: Darf Publishers Limited, 1985.
• Makdisi, Muvaffakuddin İbn Kudâme, Tahrimu’n-Nazar fi Kutubi’l-Kelam, thk. Abdurrahman b. Muhammed Said Dımeşkiyye, Riyad: 1990.
• Makdisi, George, "The Sunnî Revival”, Islamic Civilisation 950-1150, nşr. D. S. Richards, Oxford: 1973, 155-168.
• _________ , Ibn Akil Religion and Culture in Classical Islam, Cambridge: Edinburgh University Press, 1997.
• _________ , İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• _________ , Ortaçağda Yüksek Öğretim İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı, çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti: İslam’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban, 3. bs., İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Onat, Hasan, “Mu’tezile ve Mihne İlişkisi”, Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkileri içinde, ed. M. Mahfuz Söylemez, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012, 179-182.
• Özafşar, Mehmet Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı Mihne Olayı ve Haşeviye Olgusu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
• Özaydın, Abdülkerim, "Kâim-Biemrillah", TDV Ansiklopedisi (DİA), XXIV, 211.
• Türkî, Abdullah b. Abdulmuhsin, “el-Mezhebu’l-Hanbelî Menhecuhu’l-Fıkhî ve Eşheru Ricâlihi”, ed-Dirâsâtu’l-İslamiyye, 23 (2) (1408/1988): 5-29.
• Umrecî, Ahmed Şevki İbrahim, el-Mu’tezile fi Bağdad ve Eseruhum fi’l-Hayâti’l-Fikririyyeti ve’s-Siyâsiyyeti -min Hilâfeti Me’mun hattâ Vefâti’l-Mütevekkil ale’llâh, Kahire: 2000.
• Ümit, Mehmet, “Mihne Sürecinde Hanefiler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/17-1 (2010): 101-130.
• __________ , “Mihne Uygulamaları ve Hanefiler”, Ed. M. Mahfuz Söylemez, Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Watt, W. Montgomery, Müslüman Aydın: Gazali Hakkında Bir Araştırma, Çev. Hanefi Özcan, İzmir: Etüt Yayınları, 1989.
• __________ , İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. E. Ruhi Fığlalı, Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Zaman, Muhammad Qasim, “The Caliphs, The ‘Ulamâ’, and the Law: Defining The Role and Function of The Early ‘Abbâsid Period”, Islamic Law and Society, 4/1 (1997): 1-36.
• Zubayda, Sami, İslâm Dünyasında Hukuk ve İktidar, çev. Burcu Koçoğlu Birinci, Hasan Hacak, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008.
• Zuhdî Carullah, el-Mu’tezile, Kahire: 1974.