İrâde Özgürlüğünün Metafizik Temeli: Dâvûd-i Karsî’nin Risâle fi’l-İḫtiyârâti’l-Cüzʾiyye ve’l-İrâdâti’l-Ḳalbiyye Adlı Risâlesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi

Year 2021, , 233 - 321, 30.06.2021

Mustafa Borsbuğa

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.898088

Cited By: 2

Abstract

Bu çalışmada, XVIII. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Dâvûd-i Karsî’nin (öl.1169/1756) Risâle fi’l-iḫtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-irâdâti’l-ḳalbiyye adlı risâlesinde insanın irâdî/bilinçli eylemlerindeki özgürlüğü ve sorumluluğuyla Allah’ın her şeyin yaratıcısı olması arasındaki paradoksu nasıl çözümlediği incelenecektir. Ayrıca risâlenin tahkik ve tercümesi de yapılmak suretiyle risâle literatüre kazandırılacaktır. Çalışmaya konu olan risâle, İslâm düşünce geleneğinde insan fiilleri başlığı altında telif edilen irâde-i cüzʾiyye, efʿâl-i ʿibâd, ḫalk-ı aʿmâl, kazâ ve kader risâle silsilesinden bir halkadır. Risâle, metin ile şerhin iç içe olduğu memzûç şerh yöntemiyle yazılan nadir örneklerden birini teşkil etmektedir. Dâvûd-i Karsî, risâlede irâdî fiiller hakkında üçü gayr-i meşhûr, dördü meşhûr olmak üzere yedi görüşü detaylı şekilde inceler. Meşhûr olmayan görüşleri yorumlayarak, bunları meşhûr görüşlere dahil eder ve risâlenin yaklaşık 4’te 3’lük kısmını bu yaklaşımlara ayırır. Risâlenin son aşamasında kendi mezhebi olan Mâtürîdî görüşünün, Selefin “Ne cebir ne de tefvîz yalnızca bu iki yaklaşım arasında bir durum vardır.” şeklindeki görüşüyle paralellik arz ettiğini söyler. Esîrî Mehmed Efendi’den (öl. 1092/1681) esinlenen Karsî, irâdî fiilin “iki kudret”, “iki meşîet” ve “bir tekvîn”in toplamıyla hâsıl olduğunu ve ilk dört tanesinin yakın sebep, tekvînin ise müessir olduğunu savunur. Karsî, hem insanın fâilliğini ispat etmek hem de Allah’ın yaratma sıfatını korumak amacıyla fiilin anlamları ve hâl teorisinden hareket eder. Aslında ilâhî sıfatlar ve ontolojik meselelerin anlaşılmasında kullanılan hâl kavramı, Mâtürîdî kelâmcısı Sadrüşşerîʿa es-Sânî (öl. 747/1346) tarafından fiiller konusuna da uygulanarak bir eylem doktrini geliştirilmiş ve bu doktrin halef müteahhirûn Mâtürîdî kelâmcılar tarafından kabul görmüş ve kullanılmıştır. Karsî, Sadrüşşerîʿa’ya referansla fiile ait anlamlar ve bu anlamların varlık modlarından hareket ederek meseleyi temellendirmeye çalışır. O, fiil denildiğinde bundan iki anlamın anlaşıldığını; bunlardan birisinin masdarî anlam diğerinin ise bu masdarî anlamla hâsıl olan şey olduğunu ortaya koyar. Fiilin masdar manası fiilin “şey olmayan ciheti”ni ve fiilin masdarla hâsıl olan manası ise “şey olan ciheti”ni teşkil etmektedir. Böylece fiilin “şey” ve “mevcût” olmayan yönünün, yaratmaya konu olmaması sebebiyle bu, insanın gerçek fâil oluşunun hareket noktası olmuştur. Benzer şekilde Karsî, irâde, kast ve ihtiyâr-ı cüzʾî anlamındaki meşîetin, insandaki varlığının tabi olma yoluyla gerçekleştiğini ve hâl kabilinden olması sebebiyle yaratılmamış olduğunu savunur. Buradan hareket eden Karsî; bir taraftan fiilin mevcût ve şey olmayan yönüyle beri taraftan meşîet, irâde ve kastın yaratmaya konu olmaması sebebiyle hem insanın fiillerindeki irâde özgürlüğünü hem de Allah’ın mutlak yaratıcılığını korumuş olmaktadır.

Keywords

Kelâm, Mâtürîdîlik, Eşʿarîlik, İnsan fiilleri, Özgür irâde, Dâvûd-i Karsî.

Thanks

Destek ve yardımlarınız için şimdiden teşekkür ediyorum. Saygılarımla.

Metaphysical Basis of Freedom of Will: Examination, Critical Edition and Translation of Dāwūd al-Qarṣī’s Risālâh fi’l-ikhtiyārāt al-juzʾiyyah wa’l-irādāt al-qalbiyyah

Abstract

This study will examine how Dāvūd al-Qarṣī, an 18th-century Ottoman scholar, resolved the paradox between human freewill and God being the creator of everything in his work Risālâh fi’l-ikhtiyārāt al-juzʾiyyah wa’l-irādāt al-qalbiyyah. In addition, in this study, the critical edition and translation of the risālah will also be provided. The treatise which is the subject of the present study is a link in the series of works written under the title of human acts in the Islamic thought tradition regarding al-irādah al-juzʾiyyah, afʿāl al-ʿibād, khalq al-aʿmāl, qaḍā, and qadar. This risālah is one of the rare examples prepared with the method of “mamzūj annotation (sharḥ)”, which is a method in which “text” and “annotation” are intertwined. Qarṣī examines in detail a total of seven views, four of which are famous (mashhūr) and three of which are non-famous, about voluntary acts. Qarṣī interprets the approaches and views of the non-famous sects and includes them in the famous sects and allocates approximately 4/3 of the work to these sects. In the final stage of the work, the author states that the view of Māturīdīs is parallel with the predecessor’s (Salaf) view of “Neither jabr nor tafwīḍ; rather, it is merely a situation between these two approaches.” Qarṣī, who was inspired by Athīrī Maḥmad Afandī (d. 1092/1681), says that voluntary acts come about by the sum of “two powers (qudrat)”, “two wishes (mashīʾat)” and “one taqwīn”. Also, according to this, the first four of them are proximate causes, while the attribute taqwīn is the influencing factor. Qarṣī acts from the meanings of the term action (fiʿl) and the “theory of state (ḥāl)” in order to prove that human beings are true agents (fāʿil) on the one hand and to protect God’s attribute of creation on the other. In fact, the concept of “state (ḥāl)”, used in understanding divine attributes and some ontological issues, was applied to acts by the Māturīdī mutakallim Ṣadr al-Sharīʿa al-Thānī (d. 747/1346). Thus, a doctrine of action was developed, and this doctrine was accepted and used by the later period Māturīdī mutakallims. With reference to Ṣadr al-Sharīʿa, Qarṣī tries to justify the issue based on the meanings of the the term action and the modes of existence of these meanings. He says that action has two implications; one of them is the “infinitive meaning” (al-maʿnā al-maṣdarī) and the other is “the thing that comes with this infinitive meaning (al-ḥāṣıl bi-maṣdar)”. The infinitive meaning of the act constitutes the “non-thing aspect” of the action, and the meaning of the action that is created with the infinitive indicates “the thing aspect” thereof. Thus, because the aspect of the action that is not existentand therefore not a thing is not subject to creation, the agency and responsibility of human beings are grounded. Similarly, Qarṣī maintains that the mashīʾat, which means will, qaṣd and al-irādah al-juzʾiyyah, was not created because its existence in humans is in the form of succession and it is of a state-like (ḥāl) existenceOn this account. Qarṣī manages to preserve both human freewill and the absolute creativity of God due to the non-existent and non-thing aspect of the act on the one hand, and will (irādah), mashīʾat and qaṣd not being subjected to creation on the other.

Keywords

Kalām, Māturīdism, Ashʿarism, Afʻāl al-ʻibâd, Free will, Dāwūd al-Qarṣī

References

• Ahmed Âsım Efendi. Risâle-i irâde-i cüzʾiyye. İstanbul: Darü’t-Tıbâʿati’l-Maʿmûre, 1. Basım, 1285/1868.
• Akkirmânî, Muhammed b. Mustafa. Risâle-i irâde-i cüzʾiyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 939, 138a-160b.
• Alâî, Muhammed b. Mustafa el-. Şerḥu İrâde-i Cüzʾiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2844, 46b-52a.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân. Minaḥü’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-Fıḳhi’l-ekber. thk. Vehbî Süleymân Ğavcî. Beyrût: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1430/2009.
• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Altun, Hilmi Kemal. Osmanlı Müelliflerince Yazılan Kazâ-Kader Risâleleri ve Taşköprîzâde’nin “Risâle fi’l-kazâ ve’l-kader” Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdilik ve İrade-i Cüz’iyye Meselesi”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar-Mustafa Aykaç-Yusuf Koçak. 1/41-48. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdîlik ve Osmanlı’da İrâde-i Cüz’iyye Yorumu”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim. 243-262. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Atay, Hüseyin. Kur’an’da İman Esasları. Ankara: Atay Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Ay, Mahmut. Sadrüşşerîʿa’da Varlık: Taʿdîlü’l-Ulûm Temelinde Kelam Felsefe Karşılaşması. Ankara, 1. Basım, 2006.
• Aydın, Ömer. Sadruşşerîa es-Sânî’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1996.
• Birgivî, Muhammed b. Pîr Alî. et- Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye ve’s-sîretü’l-Aḥmediyye. thk. Muhammed Rahmetullah Hâfız en-Nedvî. Dımeşk: Darü’l-Kalem, 1. Basım, 1432/2011.
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “İrâde-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiilleri Hakkında Bir Risâle ve Hâşiyesi: Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’nin ‘el-İhtimâlâtü’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Risâlesi ve Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin ‘Hâşiye ʿalâ Risâleti’l-ihtimâlâti’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Hâşiyesi”. ATEBE 4 (Aralık 2020), 57-100.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-Taʿrîfât. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Maraʿşî. Beyrût: Dâru’n-nefâis, 2. Basım, 1428/2007.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf (Siyâlkûtî ve Çelebî Hâşiyesiyle Birlikte). thk. Mahmût Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1433/2012.
• Devvânî, Celâluddin. “Risâle fî ḫalḳi’l-aʿmâl”. er-Resâʾilu’l-Muḫtâra. thk. Seyyid Ahmed Toyserkânî. 63-76. Isfehân: Kütüphâne-i Umûmî-yi İmâm Emîrü’l-Müʾminîn ʿAlî, 1. Basım, 1405/1984.
• Devvânî, Celâlüddin. Şerḥu’l-ʿÂkâʾidi’l-ʿażudiyye (Gelenbevî Hâşiyesiyle birlikte). 2 Cilt. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1. Basım, 1317/1899.
• Ebherî, Esîrüddin el-Mufaddal b. Ömer. Tenzîlu’l-efkâr fî taʿdîli’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2a-75a.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Risâle fî efʿali’l-ʿibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk, 973/10, 26a-26b.
• Ebu’l-Muîn enNesefî, Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratu’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 1423/2003.
• Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerḥu’l-ʿUmde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1. Basım, 2012/1432.
• Esîrîzâde, Abdülbâkî b. Muhammed b. Abdülhalîm el-Bursevî. Risâletu’l-ḥâkimiyye fi’l-irâdeti’l-cüz’iyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 607, 35a-57a.
• es-Sâdık el-Kayserî. Risâle fî efʿâli’l-ʿibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Elmalı Halk, 2824, 47b-48a.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmâîl. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. thk. Fevkiye Hüseyin Mahmûd. Kâhire: Dâru’l-Ensâr, 1. Basım, 1397/1977.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Maḳâlatu’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Naîm Zerzûr. 2 Cilt. Kâhire: el-Mektebetu’l-ʿAsriyye, 1. Basım, 1426/2005.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129.
• Gümülcinevî, Muhammed b. Ahmed. Risâle fi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye ve efʿâli’l-ʿibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3570, 20a-33b.
• Gündoğar, Hamdi. Fahrettin er-Razi’de İnsan Fiilleri. İstanbul: Çıra Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Gündoğdu, Hamdi. “Muʿtezile Mezhebinde İnsanın Fiilleri Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 205-218.
• Hâcî Mahmûd. Naẓmu’l-ferâʾid fî tehẕîbi’l-ʿakâʾid. Ankara: Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 9667/4, 32a-40b.
• Hayâlî, Şemseddin Ahmed. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’n-nûniyye. thk. Abdünnasîr Nâtur el-Hindî. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 1. Basım, 1429/2008.
• Hayâtî Ahmed Efendi. Risâletu’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. Ankara: Ankara Milli Kütüphane, Samsun Vezirköprü İlçe Halk Ktp., 665/1, 1b-2a.
• İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳâtu’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrût: Franz Stein, 1. Basım, 1380/1961.
• Kādı’l-kudât Abdülcebbâr. Şerḥu Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osmân. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Kâdî Mîr, Meybüdî. el- Ḳâdî Mîr ʿale’l-Hidâye. Dersaâdet: Matbaa-yı el-Hâc Hüseyin Efendi, 1. Basım, 1313/1895.
• Kâdîzâde, Mehmed Efendi. Mümeyyizetu meẕhebi’l-Mâtürîdiyye ʿan mezhebi’l-ġayriyye. Ankara: Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 9667/14, 100b-105b.
• Karacan, Murat. “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Âlimi Hâdimî’nin İnsan Fiillerine Dair Bir Risalesi: Tercüme ve Tahlil”. Osmanlı’da İlm-i Kelâm: Âlimler, Eserler, Meseleler. ed. Osman Demir, Veysel Kaya, Kadir Gömbeyaz, U. Murat Kılavuz. 239-265. İstanbul: İSAR Yayınları, 2016.
• Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-iḫtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-irâdâti’l-ḳalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmet Asım Bey, 720, 14a-23a.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 1-43.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 101-132.
• Memiş, Murat. “İlahî İradenin Yaratılmışlığı Sorunu”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2009), 231-260.
• Namli, Abdullah. “Sadruşşeria ve İbnü’l-Hümâm’a göre Cüz’î İrâdenin Yaratmanın Konusu Olup-Olmadığı Meselesi”. Kader 18/1 (Haziran 2020), 152-176. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.705904
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. Kâhire: Dârü’l-Maʿârif, 9. Basım, 1397/1977.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. Kâhire: Dârü’l-Maʿârif, 9. Basım, 1397/1977.
• Özdemir, Metin. “Problematik Boyutlarıyla Kader Meselesi”. İslamî İlimlerde Metodoloji III: İnsan İradesi ve Kudreti İlahiyye Bağlamında Kader Meselesi. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2. Basım, 2014.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Şeyhülislâm Mehmed Mekkî’nin Risâle fî şerhi Mukaddimâti’l-Erba‘a min Kitâbi’t-Tavzîh Adlı Eseri: Neşir ve Tahlil”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/2 (Güz 2018), 1-47. https://doi.org/10.5281/zenodo.3474588
• Öztürk, Resul. Cebri Düşüncenin Yaygınlaşmasında Siyasi Iktidarın Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Pehlevânî, Mûsâ Efendi et-Tokâdî. Risâletu’l-iḥtimâlâti’l-vâḳıʿa fî efʿâli’l-ʿibâd. Ankara Milli Kütüphane, Adana İl Halk Kütüphanesi, 1141/28, 170b-171a.
• Râzî, Fahreddin. el-Meṭâlibu’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhiyyi. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1407/1987.
• Râzî, Fahreddin. el-Muḥaṣṣal: Efkârü’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn min’l-ḥükemâ ve’l-mütekellimîn. thk. Tâhâ Abdürraûf Saʿd. Kâhire: Mektebetu’l-Külliyyâtil-Ezher, 1. Basım, 1411/1991.
• Rizevî, Muhammed b. Hasan. Ḥâşiye ʿalâ risâleti iḥtimâlâti’l-vâḳıʿa fî efʿâli’l-ʿibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 710, 73b-75a.
• Saçaklızâde, Mehmed Efendi. Risâletu’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, 306, 1b-8b.
• Sadrüşşerîʿa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. Şerḥu taʿdîli’l-ʿulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Muradmolla, 1333, 95a-201b.
• Sadrüşşerîʿa es-Sânî, ʿUbeydullah b. Mesʿûd. et-Tavżîḥ fî ḥalli ġavâmiżi’t-tenḳîḥ. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1435/2014.
• Soysal, Mehmet Fatih. “Abdürrahim Fedâî Efendi’nin İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi: Tahlîl, Tercüme ve Tahkîk”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2017), 133-163.
• Süt, Nasır. “İslam Düşüncesinde İlk Muhalif: Ma’bed el-Cühenî”. Kelam Araştırmaları Dergisi 8/2 (2010), 169-182.
• Şâfiî, Hasan Mahmûd eş-. Kelâm’a Giriş. çev. Süleyman Akkuş. İstanbul: Değişim Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Şehristânî, Abdulkerim. el-Milel ve’n-Niḥal. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Maʿrife, 1. Basım, 1404/1983.
• Tala, Murat. “Belâgat, Usûl-i Fıkıh, Kelâm ve Dil Felsefesi Odağında Hâsıl bi’l-Masdar Tartışması: Emîr Pâdişâh’ın Eseri Bağlamında Bir Tetkik”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48/48 (2019), 359-396.
• Tarsûsî, Mehmed Efendi. Taʿdîlu’l-aḳvâl fî mesʾeleti ḫalḳi’l-ʿaʾmâl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşîd Efendi, 1017, 195b-196a.
• Tâşköprîzâde, Ahmed Efendi. Risâletu’l-ḳażâ ve’l-kader. thk. Muhammed Zâhid Kâmil Çûl. Köln: Menşûratü’l-Cemel, 1. Basım, 1428/2008.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerḥu’l-Maḳâṣıd. thk. Abdurrrahmân Umeyra. 5 Cilt. Beyrût: ʿÂlemu’l-Kütüb, 2. Basım, 1422/2001.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerḥu’l-ʿaḳâʾid. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kâhire: Mektebetu’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 11. Basım, 1308/1987.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfu ıṣṭılâḥâti’l-funûn. thk. Ahmed Hasan Basaj. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1434/20013.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yaynları, 1. Basım, 1981.
• Watt, W. Montgomery. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahvâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre insan Hürriyeti. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Yeprem, M. Saim. İrade Hürriyeti. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2016.