Cumhuriyet Dönemi İbâzîlik Çalışmalarının İslâm Mezhepleri Tarihi Açısından Değerlendirilmesi

Year 2024, Volume: 22 Issue: 2, 406 - 434, 31.12.2024

Nebiye Aydın

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1557425

Abstract

İlk dönem İslâm fırkalarından biri olan İbâziyye, Türkiye’de İslâm mezhepleri tarihi başta olmak üzere kelâm, hadis, tefsir, fıkıh gibi bilim dalları kapsamında incelenmiş ve önemli akademik araştırmalara konu olmuştur. Cumhuriyet döneminde İbâziyye fırkasına dair yapılan akademik araştırmalar bilhassa yirmi birinci yüzyılda hızlı bir artış göstermiştir. Bu çalışmada İslâm mezhepleri tarihi alanı başta olmak üzere İslâmî ilimlerde İbâzîlik üzerine yazılan kitap, lisansüstü tez, makale ve bildirilerin bir bibliyografyası hazırlanmış ve Cumhuriyet döneminde İbâziyye araştırmalarının tarihi seyri incelenmiştir.
İslâm mezhepleri tarihi bilim dalında İbâzîlik üzerine yapılan çalışmalarda iki temel yaklaşımın benimsendiği görülmüştür. Birinci yaklaşıma göre, Sünnî bakış açısıyla geleneksel mezhepler tarihi kaynakları esas alınarak, İbâziyye Hâricîlerin devamı olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte İbâzîlerin bu konudaki itirazları göz ardı edilmiştir. İkinci yaklaşıma göre ise, Sünnî kaynakların yanında İbâzî kaynaklar da esas alınarak fırka anlaşılmaya çalışılmıştır. Burada müellifler İbâziyye’yi kendi kaynakları üzerinden tanımlayarak, Hâriciyye’den bağımsız bir mezhep olarak değerlendirmişlerdir. İbâziyye’nin Hâricî düşünce yapısından farklılaşan yaklaşımları nedeniyle onlardan ayrılarak, günümüze kadar ulaşmayı başardığını vurgulamışlardır.
Mezheplere ilişkin yapılan araştırmalarda objektif veriler ortaya koymak için kaynakların karşılaştırmalı olarak ele alınması gerekmektedir. Aksi hâlde yapılan çalışmalar, doğru verileri yansıtmak yerine sonuçları bilimsellikten uzak, tek taraflı bakış açısının ürünü olarak kalmaktadır. Bu sebeple fırkalar incelenirken, kendi kaynaklarındaki tanımlamalarına da yer verilmelidir. Ancak İbâziyye fırkasına ilişkin kaynakların birçoğunun günümüze kadar ulaşmamış olması yahut siyasî, itikadî, fıkhî görüşlerinin yeterince tanınmamış olması gibi nedenler; İbâziyye’nin gerçekte olandan farklı bir zeminde, yanlış bilgiler üzerinden tanınmasına sebebiyet vermiştir. Bunun yanı sıra mezheplerin, teşekkül sürecinin ardından sistematik hâle gelmesine kadar ki dönemde dinamik yapıda olmaları da göz ardı edilmemesi gereken bir diğer husustur. Bu bağlamda araştırmacılar İbâziyye mezhebinin ortaya çıkışından sistematikleşmesine değin oluşturduğu kendine has görüşleri açıklığa kavuştururken, birincil kaynaklar üzerinden mukayeseli okumalar yaparak, bütüncül olarak analiz etmeleri gerekmektedir.
Çalışmamızda Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar İbâzîlik üzerine yapılan araştırmaların bir bibliyografyasını sunduk ve yukarıda belirtilen yaklaşım biçimlerini analiz ettik. Bu kapsamda İslâmî ilimler literatüründe İbâziyye fırkasına ilişkin veriler sunan araştırmacıların konuya dair yaklaşımlarını literatür taraması sonucunda tespit ederek kronolojik olarak sıraladık. Araştırmamız neticesinde, İbâzîlerin kendi kaynaklarını temel alan özgün akademik çalışmaların uzun süre sınırlı kaldığı ve sayıca az olduğu ancak son yıllarda bu alandaki araştırmaların belirgin bir artış gösterdiği sonucuna ulaştık. Bu araştırmaların ivme kazanmasına yönelik çözüm önerilerinde bulunarak İbâziyye ile ilgili çalışmaların daha ileri bir noktaya taşınmasının gerekliliğini ortaya koyduk.

Keywords

İslâm mezhepleri tarihi, Hâricî, İbâziyye, Cumhuriyet dönemi, Bibliyografya

Ethical Statement

Bu makalenin özgün bir çalışma olduğunu veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarında bilimsel etik ilkeler çerçevesinde hareket ettiğimi beyan ederim.

Supporting Institution

Bu makale SDK-2022-868 no'lu "Kuzey Afrika'da İbâziyye ve Nükkâriyye'nin Mukayeseli İncelenmesi" adlı proje kapsamında, Bursa Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (BAP) tarafından desteklenmiştir.

Thanks

Bursa Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi'nin sunduğu imkan ve desteklerden dolayı teşekkür ederim.

The Evaluation of Ibāḍīyyah Studies in The Republican Period of Turkey within Scope of the History of Islamic Sects

Abstract

Ibāḍīyyah, one of the first Islamic sects, has been studied within the scope of Islamic science departments such as Islamic Theology, Hadith, Tafsīr (Qur‘anic Exegesis) and Fiqh (Islamic Jurisprudence), especially the History of Islamic Sects, and has been the subject of academic research. Studies on Ibāḍīyyah in Turkey followed a rapid pace, especially in the twenty-first century. This study provides a bibliography of books, graduate theses, articles and papers produced on Ibāḍīyyah in Islamic sciences, especially in the History of Islamic Sects; and it discusses the historical development of Ibāḍīyyah studies in Turkey.
It has been seen that two basic approaches have been adopted in the studies on Ibāḍīyyah in the History of Islamic Sects departments. According to the first approach, based on the historical sources of traditional sects from a Sunni point of view, Ibāḍīyyah has been accepted as the continuation of the Khawārij. However, the objections of the Ibāḍīs on this issue have been ignored. According to the second approach, the sect has been tried to be understood based on Ibāḍī sources apart from Sunni sources. Here the authors defined Ibāḍīyyah through their own sources and did not evaluate the sect as a continuation of the Khārijiyyah. They emphasised that Ibāḍīyyah managed to survive to the present day by distinguishing itself from the Khārijī thought.
In studies conducted on sects, it is essential to examine sources comparatively to present objective data. Otherwise, such studies risk reflecting unscientific and biased results. For this reason, while analysing sects, it is crucial to include the definitions provided in their genuine sources. However, the fact that many works related to the Ibāḍī school have not survived to the present day -or that its political, theological, and jurisprudential views are not sufficiently recognised- has led to a distorted understanding of Ibāḍīyyah based on inaccurate data. Furthermore, the dynamic nature of sects during the period leading up to their systematic development after their formation is another aspect that should not be overlooked. In this context, researchers should comprehensively analyse the unique views of Ibāḍīyyah developed from its emergence to its systematic consolidation by conducting comparative readings of primary sources.
In our study, we present a bibliography of research on Ibāḍīyyah from the early years of the Turkish Republic to the present day and analyse the aforementioned approaches. Within this context, we identified and chronologically arranged the approaches of researchers in Islamic sciences literature who provide data about the Ibāḍī sect through a comprehensive literature review. As a result of this study, we have concluded that original academic studies primarily based on Ibāḍī sources remained limited and scarce for an extended period; however, in recent years, research in this field has shown a notable increase. We propose solutions to accelerate the research effort on Ibāḍīyyah and demonstrate the necessity of advanced studies on it for a further developed stage.

Keywords

History of Islamic sects, Khārijiyyah, Ibāḍīyyah, The Republican period of Turkey, Bibliography

References

• Ateş, Orhan. Günümüz Umman İbâdiyyesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Bağdadî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2018.
• Bârûnî, Süleymân b. Abdillâh. Muhtasar Târîhul-İbâziye. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2003.
• Benras, Mahmoud. Kuzey Afrika İbâdîliği ve İmâmet Düşüncesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Bierschenk, Thomas. “Religion and Political Structure: Remarks on Ibadism in Oman and the Mzab (Algeria)”. Studia Islamica 68 (1988), 107-127. https://doi.org/10.2307/1595760
• Birinci, Ali - Günaydın, Yusuf Turan. İsmail Hakkı İzmirli Şahitlikler, Polemikler, Tenkitler. İzmir: İzmir Kalkınma Ajansı Kültür Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Câsim, Faysal b. Kazzâr el-. Tarihten Bugüne Hâricîlik ve Yansımaları. çev. Salih Uygun. İstanbul: Ümmülkura Yayınevi, 2012.
• Duman, Ali. “İzmirli İsmail Hakkı: Hayatı, Eserleri ve Fıkıh”. Bilimname 14/1 (2008), 59-78.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. Sünen. thk. Muhammed Muhiddîn Abdülhamîd. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ebû Zehra, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. İslâm’da İtikâdî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. Ankara: Anka Yayıncılık, İmaj İç ve Dış Ticaret Baskı., ts.
• Erdemci, Cemalettin. İbn Sellam el-İbadi ve İtikadi Görüşleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Ertürk, Yahya. Ebû Ubeyde Müslim b. Ebî Kerîme ve Kuzey Afrika İbâzîliğinde Hameletü’l-İlm’in etkisi. Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. çev. Ömer Aydın – Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Fezarî, Abdullah b. Yezîd. Wilferd Madelung – Abdulrahman Sâlimi (ed.). Early Ibādī Theology: Six Kalām Texts by ʿAbd Allāh b. Yazīd al-Fazārī. Leiden: Brill, 2014.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2008.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâriciliğin Doğuşu ve Fırkalara Ayrılışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (1978), 245-275.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu Ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1983.
• Gökalp, Yusuf vd. “Hâricî Fırkalar ve İzmirli İsmail Hakkı’nın ‘Fırak-ı Mevcûde-i İslâmiyyeden: İbâdiyye Fırkası’ Başlıklı Makalesi”. Turkish Academic Research Review 5/4 (2020), 574-593.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160.
• Hinâî, Sultân b. Saîd. el-İmâm Muhammed b. Mahbûb er-Rahîlî. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2006.
• Hizmetli, Sabri. “İtikadî İslâm Mezheplerinin Doğuşuna İctimâî Hadiselerin Tesirleri Üzerine Bir Deneme”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (1983), 653-680.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. çev. Haydar Hatipoğlu. 10 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1982.
• İlhan, Avni. “İzmirli’nin Mezhepler Tarihi Çalışmaları”. İzmirli İsmail Hakkı (Sempozyum 24-25 Kasım 1995). 71-76. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâmüddîn Şehfûr (Şâhfûr) b. Tâhir b. Muhammed. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-firkati’n-nâciye ‘ani’l-firaki’l-hâlikīn. nşr. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1955.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Fırak-ı Mevcûde-i İslâmiyyeden: İbâdiyye Fırkası”. Mahfil Mecmû‘a-i İslâmiyyesi 4/37 (1923), 6-7.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Fırak-ı Mevcûde-i İslâmiyyeden: İbâdiyye Fırkası”. Mahfil Mecmû‘a-i İslâmiyyesi 4/39 (1923), 42-43.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Fırak-ı Mevcûde-i İslâmiyyeden: İbâdiyye Fırkası”. Mahfil Mecmû‘a-i İslâmiyyesi 4/40 (1923), 55.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kâbîl, Abdülhey Muhammed. el-İbâdîyye ve arâühümü՚l-kelâmiyye. İskenderiye: Dârü՚l-Vefâ, 2015.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 25-46.
• Kubat, Mehmet. İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2017.
• Kutlu, Sönmez. “Cumhuriyet Döneminde Mezhepler Tarihi Yazıcılığı, Yeni Metodoloji Arayışları ve Sorunları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017), 9-37.
• Lewicki, Tadeusz. “al-Ibâdiyya”. Encylopedia de I’Islam (Nouvelle Edition). C. 3. 648-660 Leiden: Brill, 1968.
• Makrîzî, Takiyuddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-Mevâ‘ız ve’l-i’tibâr bi-zikri’l-hıtati’l-Âsâr. 2. Cilt. Beyrut: Dârû Sâdır, ts.
• Malâtî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-red ‘alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bida‘. nşr. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî. Kahire: Mektebü Neşri’s-Sekāfeti’l-İslâmiyye, 1949.
• Nami, Amr Khalifa. Studies In Ibadhism. Open Mind, 2007.
• Nâsır, Muhammed Sâlih. Menhecu’d-da‘ve inde’l-İbâdiyye. nşr. Ahmed b. Halilî. Cezayir: Dâru Nâsır, 2013.
• Onat, Hasan - Kutlu, Sönmez. "Giriş". İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 19-60. Ankara: Grafiker Yayınları, 7. Basım, 2018.
• Onat, Hasan. "Haricilik". İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 63-86. Ankara: Grafiker Yayınları, 7. Basım, 2018.
• Oral, Osman. “73 Fırka Hadisinin Kelam İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 12/2 (2014), 295-313.
• Ölmez, Sadi. “İbâzıyye Mezhebinin Teşekkülü, Sistematiği ve Farklılaşmalar”. Eskiyeni 47 (Eylül 2022), 639-662.
• Önemli, Kadri. Erken Dönem İbâzî Kaynaklarda İbâzîyye’nin Dinî ve Siyasî Görüşleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Kanter, Özden. “Kurtuluşa Eren Fırka/El-Fırkatun-Nâciyye İnancı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (2017), 29-46.
• Öz, Mustafa. Anahatlarıyla İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü'l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. İtikādâtü fıraki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn. nşr. Ali Samî en-Neşşâr. Mısır: Mektebetü'l-Nahde 1938.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet - Mehmet Ümit (ed.) İslâm Mezhepleri Tarihi. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Seyyâbî, Sâlim b. Hammûd. el-Hakīkatü ve’l-mecâz fî târîhi’l-İbâdiyyeti bi’l-yemeni ve’l-hicâz. Maskat: Vizaretü’t-Türasi’l-Kavmî ve’s-Sekāfe, 1985.
• Şehristanî, Ebû-l Feth Tâcüddîn (Lisânüddin) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve'n-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl. Beyrut: Dâru Süveydân, 1967.
• Watt, W. Montgomery. “Çevirenin Önsözü”. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Yıldız, Harun. "Ebû Ubeyde, Müslim b. Ebû Kerîme". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK/375-376. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”, Kader 16/2 (Aralık 2018), 294-318.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi. Temel Görüşleri Bağlamında İbâdiyye-Mu’tezile İlişkisi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi - Kubat, Mehmet. “İbâdiyye’nin Hâricîliğe İsnadı Meselesi”, İslami İlimler Dergisi 17/1 (Mart 2022), 261-291.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Ebû’l-Feth Şehristânî ve Mezheplerin Tetkikinde Usûl. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm. Beyrut: Dârü՚l-İlmi li՚l-Melâyîn, 2002.