Ateşe Arz, Hark-İltiâm ve Portal Kavramlarından Hareketle Kabir Azabının Keyfiyetine Dair Muhtemel Senaryolar

Year 2025, Volume: 23 Issue: 1, 218 - 244, 30.06.2025

Vezir Harman

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1657315

Abstract

İslâm dininin itikadî hükümlerinin ispâtında kullanılan aklî ve naklî deliller kadar önemli hususlardan birisi, itikadî hükümlerin muhatabın idrak ve akıl seviyesine uygun bir din dili kullanılarak izah edilmesidir. Müteşâbih konusunda olduğu gibi itikadî meselelerin ve ona dair hükümlerin açıklanmasında kullanılan din dili meseleyi muhatabın aklına yaklaştırarak, konuyu kavramasına ve hükmü idrak etmesine imkân sağlamaktadır. Bu çalışmada, kabir azabının keyfiyeti konusunda Kur’an’da ifade edilen “ateşe arz etme” kavramını hem kelâm ilminde kullanılan “hark ve iltiâm” hem de bilim kurgu filmlerinde sıklıkla karşılaştığımız “portal” kavramlarıyla karşılaştırarak anlamayı amaçladık. Bu bağlamda öncelikle azabın keyfiyetine dair kelâm âlimlerinin farklı görüşlerini özetledik. Kafirler ahiret gününün ilki durağı olan kabir hayatında cehennem ateşine arz edilecekken, kıyamet saatinden sonra son durak olarak en şiddetli azap olan cehennem ateşine girdirilecektir. Peki, cehennem ateşine arz edilme nedir? Sabah akşam meleklerin cehennem ateşindeki yerlerini bildirip hatırlatması mı, göstermesi mi, kabirde bir portal (boyut kapısı) açılarak kabrin yan tarafından cehenneme yaklaştırılması mı, ticarî bir malın satışa ve görücüye çıkarılması gibi kafirlerin cehenneme gösterilmesi mi yoksa asânın, tabağın üstüne yanlamasına konulması gibi, kafirlerin ruhlarının cehennem ateşinin üstüne arz edilmesi midir? Ardından “arz” kelimesinin ne anlama geldiğini Arapça muteber eserlerden araştırdık. Daha sonra kelâmî terminolojide bir organın kesiğin veya yaranın tekrar eski haline gelmesi gibi bir mekandan başka bir mekana geçişi sağlayan bir portal/kapı misali yırtılma ve kaynama manasına gelen hark ve iltiâm kavramını inceledik. Hark ve iltiâm kavramlarının kelâm ontolojisinde felsefeden ayrılan önemli bir yere sahip olduğunu; cennet ve cehennemin nerede olduğu, isrâ ve mi’râc vb. itikadî meselelerin izahında nasıl kullanıldığını ortaya koyduk. En sonda bilim kurgu filmlerindeki portal kavramını analiz ederek Kur’an’daki ateşe arz kavramı ile kelâmdaki hark ve iltiâm terimleriyle ilişkisine değindik. Çalışmada portal kavramıyla, özellikle bilim kurgu filmlerinde sıklıkla karşılaştığımız, çoklu evrenlere ve farklı zaman dilimlerine geçiş yapmayı sağlayan, boyut kapıları, solucan delikleri ile astral bedenler üzerine durduk. Konunun kapsamı birçok kelâmî meseleyle ilişkili olsa da kabir azabının keyfiyeti meselesi ile sınırlandırdık. Bu çalışma ile amacımız, naklî delilleri anlama ve açıklama konusunda yeni nesil gençliğine hitap eden din dilinin güncellenmesi bağlamında kabir hayatının keyfiyetine dair portal kavramıyla yeni bir bakış açısı sunmaktır.

Keywords

Kelâm , Kabir azabı , Ateşe arz , Hark ve İltiâm , Portal

Ethical Statement

bu araştırma makalesi Etik kurul onayı gerektirmez.

Supporting Institution

yok

Project Number

yok

Thanks

Elhamdulillahi Rabbil alemin

Possible Scenarios About The Nature of The Torment of The Grave Based on The Concepts of Fire, Kharq-Iltiʾām and Portal

Abstract

One of the most important issues as important as the rational and narrative evidences used in the proof of the theological provisions of Islam is the explanation of the theological provisions by using a religious language appropriate to the level of comprehension and intellect of the interlocutor. As in the case of al-mutashābih, the language of religion used in the explanation of the theological issues and related judgements brings the issue closer to the intellect of the interlocutor and enables him to grasp the issue and comprehend the judgement. In this study, we aimed to understand the concept of ‘offering to the fire’ expressed in the Qur’ān about the nature of the torment of the grave by comparing it with both the concepts of ‘kharq-iltiʾām’ used in theology and ‘portal’ that we frequently encounter in science fiction films. In this context, we first summarised the different views of the theological scholars on the nature of the torment. While the disbelievers will be presented to the hellfire in the grave life, which is the first stop of the Hereafter, they will be made to enter the hellfire, which is the most severe torment, as the last stop after the Hour of Judgement. So what is being presented to the hellfire? Is it to be reminded of their place in hellfire by the angels morning and evening, to be shown, to be brought closer to hell from the side of the grave by opening a portal (dimensional door) in the grave, to show the unbelievers to hell like the sale and display of a commercial commodity, or to present the souls of the unbelievers to the hellfire, like placing the staff sideways on the plate? Then, we investigated the meaning of the word ‘al-ʿarḍ’ in Arabic from the authoritative works. Then, we examined the concept of kharq-iltiʾām, which in the theological terminology means rupture and healing, like a portal/door that allows the passage from one place to another place, such as the restoration of an organ, a cut or a wound. We have shown that the concepts of kharq-iltiʾām have an important place in the ontology of Kalām that differs from philosophy and how they are used in the explanation of ontological issues such as the location of heaven and hell, al-isrāʼ wa-al-miʿrāj. Finally, we have analysed the concept of portal in science fiction films and touched upon its relationship with the concept of offering to the fire in the Qur’ān and the terms kharq-iltiʾām in Kalām. In this study, we have focused on the concept of portal, especially in science fiction films, dimensional gates, wormholes and astral bodies, which enable transition to multiple universes and different time periods. Although the scope of the subject is related to many theological issues, we limited it to the issue of the arbitrariness of the torment of the grave. Our aim with this study is to present a new perspective on the nature of the grave life with the concept of portal in the context of updating the language of religion that appeals to the new generation youth in understanding and explaining the narrative evidences.

Keywords

Kalām , The torment of the grave , Presentation to the fire , Kharq-Iltiʾām , Portal

Project Number

yok

References

• Akın, Murat. “Mu‘tezile’ye Göre Kabir Azâbı”. Diyanet İlmi Dergi 53/4 (Aralık 2017), 151-177. https://doi.org/10.61304/did.395190.
• Âlûsî, Şehâbeddin Mahmûd b. Abdullah. Rûhu’l-meʿânî fî tefsiri’l-Kurʾâni’l-azîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. thk. Ali Abdülbârî Atiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Medresetü’l-İlahiyat bi Dâri’l-Funûn, 1928.
• Bâhilî, Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim. Dîvânü Zi’r-rumme Şerhu Ebî Nasr el-Bâhîlî Rivâyetu Saʿleb. thk. Abdulkuddus Ebu Salih. Cidde: Müessesetü’l-İman, 1402/1982.
• Begavî, Ferrâ. Şerhu’s-sünne. thk. Şuayb Arnavud - Muhammed Züheyr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Coşkun, Ahmet. “Mesh”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 29/303-304. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Taʿrîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Ebû Hanîfe. el-Fıkhu’l-ebsat. Birleşik Arap Emirliği: Mektebetü’l-Furkân, 1419/1999.
• el-İsfahânî, Râgıb. Müfredat (Kur’ân Kavramları Sözlüğü). çev. Abdülbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2012.
• Eşʿarî. el-İbâne ʿan usûli’d-diyâne. thk. Hüseyin Mahmud. Kahire: Darü’l-Ensâr, 1397.
• Ferrâ, Yahya b. Ziyâd. Meʿâni’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yusuf vd. Mısır: Darü’l-Mısriyye, ts.
• Harman, Vezir. İbrahim el-Lekanî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Hiperyayın, 2020.
• İbn Atıyye. el-Muharrerü’l-vecîz fi tefsîri’l-Kurʾâni’l-azîz. thk. Abdusselam Abduşşafii. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Ebi Şeybe. el-Kitâbü’l-Müsannef fi’l-ahadis ve’l-asâr. thk. Kemal Yusuf. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’n-nihal. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, tr.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Usûl ve’l-fürûʿ. thk. Muhammed Atıf. Kahire: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1978.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Ruh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kesîr. Tefsîru’l-Kurʾâni’l-azîm. thk. Sâmî b. Muhammed. Beyrut: Dârü Tibe, 1420/1999.
• İbn Teymiyye. el-İstikāmetü. thk. Muhammed Reşâd. Medine: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud, 1403.
• İbnü’l-Enbârî, Ebu Bekir Muhammed b. Kasım. el-Ezdâd. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1407/1987.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yusuf Yaʿkūb b. İshâk. İslâhu’l-mantık. Beyrut: Dârü’t-Turâsi’l-Arabi, 1423/2002.
• İzz b. Abdusselâm. Beyânu ahvâli’n-nâs yevme’l-kıyâme. thk. İyâd Hâlid et-Tebbâ. Dimeşk: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu Usûli’l-Hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kâfî, Muhammed b. Yûsuf. el-Ecvibetü’l-Kâfiye ʿani’l-esʾileti’ş-Şâmiye. Mısır: Matbaatü’s-Saade, ts.
• Lekānî, İbrâhim b. İbrâhim. Hidâyetü’l-mürîd. thk. Mervân Hüseyin Muhammed Abdussalihin. Kahire: Dârü’l-Basâir, 1430/2009.
• Mâtürîdî. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdi Bâsellûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüketü ve’l-ʿuyûn, thk. Seyyid İbn Abdilmaksûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Merzübân, Ebû Muhammed Abdullâh b. Cafer b. Dürüsteveyh. Tashîhu’l-fasîh ve şerhuhu. thk. Muhammed Bedevi. Kahire: el-Meclisü’l-A’lâ, 1419/1998.
• Öznurhan, Halim. “Istılah”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. EK-1/575, 576. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Seffârînî, Ebü’l-Avn Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Levâmiʿu’l-envâri’l-behiyye. Dımeşk: Müessesetü’l-Hâfikin, 1402/1982.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân fi teʾvîli’l-Kurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1420/2000.
• Teftâzânî. Şerhu’l-Makāsıd fî ilmi’l-kelâm. Pakistan: Dârü’l-Maarifin-Nu’maniyye, 1401/1981.
• Tûfî, Ebü’r-Rebîʿ Necmeddin Süleymân b. Abdilkavi. el-İşâratü’l-ilâhiyye ile’l-mebâhisi’l-usûliyye. thk. Muhammed Hasan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Türk Dil Kurumu (TDK). “Türk Dil Kurumu Sözlükleri”. Erişim 24 Ocak 2025. https://sozluk.gov.tr/
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Hakemli Dergisi 1/2 (Aralık 2017).
• Zemahşerî. el-Keşşâf ʿan hakāiki gavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1407