Tasvirhâneden Müzeye: Osmanlı Müzeciliğinin Kuruluşunda Ahmed Fethi Paşa

Year 2025, Issue: 10, 179 - 206, 15.10.2025

Zekeriya Kurşun , İbrahim Akkurt

https://doi.org/10.54462/kadim.1700926

Abstract

Tanzimat döneminin önde gelen aktörlerinden Ahmed Fethi Paşa, Osmanlı Devleti’nin modernleşme çabalarına önemli katkılar sunmuştur. 1835-1839 yılları arasında Viyana ve Paris Sefirliği yapmış; özel elçilik görevleriyle Londra, Berlin, Hocabey (Odesa) ve Roma’da bulunmuş; bu vazifeleri vesilesiyle farklı siyasi ve kültürel çevreleri tanıma imkânı bulmuştur. 1845 yılında getirildiği Tophane-i Âmire Müşirliği görevi sırasında, Aya İrini’de yapmış olduğu düzenlemelerle Osmanlı/Türk müzeciliğinin öncüsü ve kurucusu sayılmıştır. Bu makalede, Osmanlı’da modern müzeciliğin nasıl ortaya çıktığı ve bunda Ahmed Fethi Paşa’nın rolü ile müze oluşturulurken hangi felsefeyle hareket ettiği ele alınmaktadır. Ayrıca Osmanlı modernleşmesine müzecilik çalışmalarının ne tür katkılar sağladığı tartışılmaktadır. Ahmed Fethi Paşa’nın görevleri dolayısıyla elde ettiği tecrübe ve birikimini müzecilik sahasına nasıl yansıttığı ortaya konulmaktadır. Çalışma; özgün arşiv kaynakları, yurt içi ve yurt dışı basın ile Paşa ve müzecilikle ilgili literatüre dayanmaktadır.

Keywords

Ahmed Fethi Paşa , Osmanlı’da Müzecilik , Aya İrini , Osmanlı Arkeolojisi , Osmanlı Modernleşmesi

From the Tasvirhâne to the Museum: Ahmed Fethi Pasha and the Making of Ottoman Museology

Abstract

Ahmed Fethi Pasha was an important actor of the Tanzimat period, who made significant contributions to the Ottoman Empire’s modernisation efforts. Between 1835 and 1839, he served as ambassador to Vienna and Paris, and as a special envoy to London, Berlin, Khojabey (Odesa) and Rome. In these years he visited many different cities and gained a rich cultural and political background. In 1845, he was appointed as the Müşir of Tophane-i Âmire, and with the arrangements he made in Hagia Irini, he came to be regarded as the pioneer and founder of Ottoman/Turkish museology. This article examines the emergence of modern museology in the Ottoman Empire, the role played by Ahmed Fethi Pasha in this process, and the intellectual framework with which he acted while creating museums. It also discusses the contributions of museological initiatives to Ottoman modernisation, and reveals how Ahmed Fethi Pasha transferred the experience and knowledge gained through his diplomatic missions into the field of museology. The study draws on original archival sources, contemporary Ottoman and foreign press reports, and the literature on both Fethi Pasha and the history of museology.

Keywords

Ahmed Fethi Pasha , Museology in the Ottoman Empire , Hagia Irene , Ottoman Archaeology , Ottoman Modernisation

References

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Cevdet-Maarif (C.MF).
• Hâriciye Nezareti-Mektûbî Kalemi Evrakı (HR.MKT).
• Hâriciye Nezareti-Siyasi (HR.SYS).
• Hatt-ı Hümâyun (HAT).
• İrâde-Dâhiliye (İ.DH).
• İrâde-Hâriciye (İ.HR).
• İrâde-Mesâil-i Mühimme (İ.MSM).
• Sadaret-Mektûbî Kalemi Evrakı (A.}MKT).
• Sadaret-Mühimme Kalemi Evrakı (A.}MKT.MHM).
• Sadaret-Umum Vilâyet Evrakı (A.}MKT.UM).
• Evrak (TSMA.e).
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye [Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi]. İstanbul: Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1264. https://isamveri.org/pdfsal/indir.php?kod no=D02467126 400000002
• Takvim-i Vekâyi. 104 (22 Safer 1251/22 Haziran 1835), 1.
• Takvim-i Vekâyi. 117 (1 Şaban 1251/22 Kasım 1835), 3.
• Takvim-i Vekâyi. 292 (7 Şevval 1261/9 Ekim 1845), 3.
• The Morning Post. “Archaeological Museum at Constantinople” (31 Aralık 1847), 7. https://www.britishnewspaperarchive.co.uk
• The New York Times. “Museum of Ancient Turkish Costumes”. 511 (7 Mayıs 1853), 2. https://timesmachine.nytimes.com
• Tercümân-ı Hakikat. 776 (25 Safer 1298/27 Ocak 1881), 1.
• Vahid. “Osmanlı Müzesinin Sûret-i Tesisi”. Servet-i Fünûn 38/984 (1 Nisan 1326/14 Nisan 1910), 347-348.
• Wiener Zeitung. 221 (28 Eylül 1835), 1085. https://digipress.digitale-sammlungen.de
• Andı, M. Fatih. Bir Osmanlı Bürokratının Avrupa İzlenimleri: Mustafa Sâmi Efendi ve Avrupa Risâlesi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1996.
• Ar, Bilge. “Aya İrini’de Darü’l-Esliha Düzenlemesi”. İstanbul Araştırmaları Yıllığı/Annual of İstanbul Studies 3 (2014), 143-150.
• Ar, Bilge. “Aya İrini’nin ‘Müze-i Hümâyûn’ Olarak Tahsis Ediliş Süreci ve Sultan Abdülaziz”.
• Sultan Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu. 39-56. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Ar, Bilge. Osmanlı Döneminde Aya İrini ve Çevresi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Arık, Remzi Oğuz. Türk Müzeciliğine Bir Bakış. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1953.
• Askerî Müze. haz. Burhan Emiroğlu vd. İstanbul: Akbank Kültür Yayınları, 1983.
• Brindesi, Jean (Giovanni). Elbise-i Atîka: Osmanlı Kıyafetleri (Musée des Anciens Costumes Turcs de Constantinople). haz. H. Ahmet Arslantürk - M. Mert Sunar. İstanbul: Metamorfoz Yayıncılık, 2013.
• Cengiz, Hayrullah. “İstanbul Müzeleri Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8/16 (2010), 277-332.
• Cezar, Mustafa. Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1971.
• Çal, Halit. “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Müzeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 7/14 (2009), 315-334.
• Çevik Azap, Pınar. Tophane-i Âmire Müşiriyeti. İstanbul: Timaş Akademi Yayınları, 2023.
• Diker, Hasan Fırat. “Türk Müzeciliğinin Gelişimi Üzerine Değerlendirmeler”. Evkaf-ı İslamiye Müzesinin Kuruluşunun 100. Yılı ve Vakıf Müzeleri-Panel. 77-82. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2014.
• Eğecioğlu, Ömer. “Kraliçe Victoria'nın Taç Giyme Töreni ve Fethi Ahmed Paşa”. Toplumsal Tarih 211 (2011), 68-73.
• Eldem, Edhem. “Early Ottoman Archaeology: Rediscovering the Finds of Ascalon (Ashkelon), 1847”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 378 (2017), 25-53.
• Ersoy, Ahmet. Architecture and the Late Ottoman Historical Imaginary Reconfiguring the Architectural Past in a Modernizing Empire. Surrey: Ashgate, 2015.
• Eyice, Semavi. “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 6/1596-1597. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Gerçek, Ferruh. Türk Müzeciliği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Göleç, Mustafa. Osmanlı’ dan Cumhuriyet’e Tarih Politikaları (1876-1930). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Gurlitt, Cornelius. İstanbul’un Mimari Sanatı. çev. Rezan Kızıltan. Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 1999.
• Hisar, Abdülhak Şinasi. Türk Müzeciliği. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Hut, Davut. “Fethi Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/450-451. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• İnankur, Zeynep. “Fethi Ahmed Pasha: A Cosmopolitan Ottoman Diplomat in the First Half of the Nineteenth Century”. Culture and Diplomacy: Ambassadors as Cultural Actors in Ottoman- European Relations from the 16th to the 19th Century. 1007-1024. Viyana: Hollitzer Verlag, 2023.
• Koçak, Alev. The Ottoman Empire and Archaeological Excavations: Ottoman Policy from 1840-1906, Foreign Archaeologists and the Formation of the Ottoman Museum. İstanbul: The Isıs Press, 2011.
• Kutlu Dilbaz, Burcu. Osmanlı Devleti’nin Arkeoloji Politikası. İstanbul: Okur Tarih Yayınları, 2018.
• Malley, Shawn. “The Layard Enterprise: Victorian Archaeology and Informal Imperialism in Mesopotamia”. Scramble for the Past - A Story of Archaeology in the Ottoman Empire, 1753-1914. ed. Zainab Bahrani vd. 99-123. İstanbul: SALT/Garanti Kültür A.Ş., 2011.
• Mermerci, Doğu. “Türk Müzeciliğinin 150. Yılında Ahmed Fethi Paşa ve Bastırılan 150. Yıl Hatıra Madalyonları”. Türk Nümismatik Derneği Bülteni 4/35-36 (1999), 71-77.
• Muşmal, Hüseyin - Gümüş, Hasret. Türkiye’ de Müzecilik (1839-1938). İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Müze-i Hümâyûn: Rehnümâ - 1337. çev. Üzeyir Altekin vd. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2022.
• Ogan, Aziz. Türk Müzeciliğinin 100’ üncü Yıldönümü. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, 1947.
• Ortaylı, İlber. “Tanzimat’ta Vilayetlerde Eski Eser Taraması”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 6/1599-1600. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Öz, Tahsin. “Ahmed Fethi Paşa ve Müzeler”. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi 5 (1949), 1-15.
• Özkan, Süleyman. “Osmanlı Devleti’nde Arkeolojik Kazı ve Müzecilik Faaliyetleri”. Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı. 449-478. İzmir: Beta Basım Yayın, 1999.
• Prochazka-Eisl, Gisela. “An Ottoman Diplomat in Vienna: Ahmed Fethi Pasa”. Andreas Tietze ve Avusturya Türkolojisi-Türkçe’nin Zenginliğine Efsanevî Bir Katkı. ed. Emine Yılmaz vd. 187-206. Viyana: Neue Welt Verlag, 2022.
• Sakaoğlu, Necdet. “Fethi Ahmed Paşa”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3/298-299. İstanbul: Kültür Bakanlığı & Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Serin, Muhittin. “Arif Mehmed Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Sermed Muhtar. Topkapı Sarây-ı Hümâyûnu Meydânında Kâin Müze-i Askerî Züvvârına Mahsûs Rehnümâ. 3 Cilt. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1920.
• Shaw, Wendy M. K. Osmanlı Müzeciliği. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Sönmez, Ali. “Tanzimat’ın İlanı Sırasında Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Politikası (1839-1868)”. Social Mentality and Research Thinkers Journals 7/52 (2021), 2942-2953.
• Su, Kâmil. Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi. İstanbul: Milletlerarası Müzeler Konseyi (ICOM) Türkiye Milli Komitesi, 1965.
• Sunay, Serap. “Bir Hanedan Damadının Yaşam Tarzı ve Standardı: Ahmed Fethi Paşa’nın Terekesi”. Belleten 84/300 (2020), 745-788.
• Sunay, Serap. Hemşinli Mehmed Ali Paşa: Tanzimat Muhâlifi ve Hanedan Damadı. İstanbul: Timaş Akademi, 2023.
• Şahin, Gürsoy. “Avrupalıların Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle İlgili İzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği”. Tarih Araştırmaları Dergisi 26/42 (2007), 101-125.
• Şahin, Mehmet. Osmanlı’ dan Cumhuriyet’e Müzecilik. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Atatürkİlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Turan Özkaya, Belgin. “Entangled Geographies, Contested Narratives: The Canning Marbles and theOttoman Response to Antiquity”. Muqarnas 39/1 (2022), 227-254.
• Türkan, Ahmet. “Osmanlı ile Papalık Arasındaki İlk Dostane İlişkiler ve Bunun Doğu KiliseleriAçısından Önemi”. History Studies: International Journal of Languages 6 /6 ( 2014), 195-215.
• Yücel, Erdem. “Müze”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/240-243. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yücel, Erdem. Türkiye’ de Müzecilik. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1999.
• Abdullah Fréres. Osmanlı Hükümdarları ile Abdülaziz Devri Ricalinin Fotoğrafları: Müteveffa Ahmed Fethi Paşa. Fotoğraf, 1909. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, NadirEserler Kütüphanesi Koleksiyonu, No. Nekya-90628/58. Erişim 30 Mayıs 2024.https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/FOTOGRAF/90628---0058.jpg
• Ahmet Fethi Paşa - Türk Müzeciliğinin 150. Yılı, Hatıra Madalya. Fotoğraf, 1996. İstanbul: Janus Mezat, Karma Nümismatik Müzayedesi, Lot No. 352. Erişim 13 Mart 2025.
• https://www.janusmezat.com/urun/8603176/1996-ahmet-fethi-pasa-turk-muzeciliginin-150-yili-hatira-madalya-23-42-gr-38
• Constantinople - Musee Militaire (Ste. Irene) Les Janissaires. Fotoğraf. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler Koleksiyonu, No. Krt-005004.
• Esliha-i Askeriye Müzesi Dahili Görünüşü. Fotoğraf. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler Koleksiyonu, No. Krt-011084.