es-Seyrü ve’s-sülûk ilâ meliki’l-mülûk İsimli Eser Bağlamında Nefsin Mertebeleri

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 19, 270 - 299, 28.01.2023

Mevlüt Özçelik

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1203460

Öz

Bu çalışma, 17. Yüzyıl Osmanlı mutasavvıflarından Kâsım b. Salâhuddîn el-Hânî’nin (ö. 1109/1697) es-Seyrü ve’s-sülûk ilâ meliki’l-mülûk isimli eseri çerçevesinde nefsin mertebelerini incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmaya konu olan eserin dikkat çeken yönü, uzun yıllar tüccarlık yaptıktan sonra tasavvufa meylederek yedi yıl uzlete çekilen ardından iki yıla yakın kısa bir tahsil hayatından sonra hem müderrislik hem de şeyhlik makamına geçecek derecede kendini yetiştirmiş olan bir alimin kaleminden çıkmış olmasıdır. Eser, tasavvufun en temel meselelerinden biri olan “nefs” konusunu Halvetiyye tarikatında “atvâr-ı seb‘a” diye tabir edilen ve emmâre, levvâme, mülheme, mut’mainne, râzıye, marziyye ve kâmile olarak sayılan yedi makam esasına göre incelemektedir. Müellife göre nefs, bu makamlardan her birinde sonraki makama karşı on perdeyle perdelidir ve bu perdelerden her biri, sonrakine göre daha yoğun haldedir. Bu nedenle nefsin Allah Teâlâ'ya en uzak olduğu makam, O’nunla kendi arasındaki perdelerin en yoğun olduğu “emmâre” makamıdır. Bu makamları başarıyla aşarak vuslat-ı ilahîye nâil olmak ancak bir şeyhin gözetiminde seyrüsülûk yapmaya bağlıdır. Aksi takdirde vuslata erişmek mümkün olmadığı gibi bazen sâlikin yanlış itikatlara saplanarak yoldan çıkması bile söz konusu olabilir. Bu itibarla sâlik, seyrüsülûkünü tamamlayıncaya kadar özellikle de kendisine birtakım ilhamların gelmeye başladığı “mülheme” makamında, başına buyruk hareket etmekten kaçınıp şeyhin gözetimi altında şeriatın ahkâmına sımsıkı sarılmalı ve tarikatın âdâbı çerçevesinde yaşamaya devam etmelidir. Bu hassasiyet üzere seyrüsülûke devam eden sâlik, kurbiyet-i ilâhîye erişecek, Allah Teâlâ'nın yeryüzündeki halifesi olmaya ve nihayet insanları Allah’ın yoluna irşad etmeye layık bir mürşid haline gelecektir. Tasavvufa sülûk etmekten maksat, işte bu gayenin gerçekleşmesini sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Halvetiyye, nefs, Atvâr-ı seb’a, Kâsım b. Salâhuddin el-Hânî

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1995.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah eş-Şeybânî. ez-Zühd. thk. Muhammed Abdüsselâm Şâhîn. Beyrut, 1999. Ali Rızâ Karabulut, Ahmet Turan Karabulut. Mu’cemü târîhi’t-türâsi’l-İslâmî fî mektebâti’l-âlem - el-mahtûtât ve’l-matbûât. 6 Cilt. Kayseri: Dâru’l-Akabe, 1422.
• Aşkar, Mustafa. Niyazî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998. Ayni, Mehmet Ali. “(Nefs) Kelimesinin Manaları”. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 14 (Şubat 1930), 45-52.
• Aynî, Mehmet Ali. Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017. Bardakçı, Necmeddin. Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin el-Horasânî. Kitâbü’z-zühdi’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sakafiyye, 1996.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin el-Horasânî el-. Kitâbü’z-zühdi’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sakafiyye, 3. Basım, 1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. el-Câmi‘ li-şü‘abi’l-îmân. thk. Abdül’alî Abdülhamîd Hâmid. 14 Cilt. Bombay: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Komisyon. 9 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1311.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. Basım, 2009.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-’Ilm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabî’de Ma‘rifet İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Çelik, İsa - Yıldırım, Birol. “Halvetiyye Geleneğinde Etvâr-ı Seba/Nefsin Mertebeleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 86 (2018), 21-44.
• Çoban, Ali. Mevlevî Sülûkü - Cezire-i Mesnevi ve Şerhlerine Göre -. Konya: Palet Yayınları, 2021.
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat-i Muhammediyye”. 15/179-180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ebû Hadra, Hişâm Muhammed Salâhuddîn - vd. Sahîhu’l-kütübi’s-sitte ve zevâidüh. Cezire: Mektebetü’l-Îmân, 2. Basım, 2019.
• Ebû’d-Deheb, Eşref Tâhâ. el-Mu‘cemü’l-İslâmî. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2002.
• Erzurumî, İbrahim Hakkı. Mârifetnâme. İstanbul: Matba’a-i Ahmed Kâmil, 1330.
• Ferîd, Ahmed. Tezkiyetü’n-nüfûs. İskenderiyye: Dâru’l-Akîde li’t-Türâs, 1993.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü ‘ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Minhâcü’l-âbidîn ilâ cenneti Rabbi’l-Âlemîn. thk. Mahmut Mustafa Halâvî. Beyrut: Dâru’l-Beşâri’l-İslâmiyye, 2012.
• Geylânî, Abdülkâdir. el-Gunye li-tâlibî tarîkı’l-Hakk Azze ve Celle. thk. Ebû Abdurrahmân Salâh b. Muhammed b. Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye, 1997.
• Hakîm et-Tirmizî, Muhammed b. Ali. Edebü’n-nefs. thk. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih. Mısır: ed-Dâru’l-Mısriyye el-Lübnâniyye, 1993.
• Hânî, Kâsım b. Salâhuddîn. es-Seyru ve’s-sülûk ilâ meliki’l-mülûk. thk. Saîd Abdülfettâh. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1422.
• Herevî, Muhammedü’l-Emîn b. Abdillâh. Şerhu Süneni İbn Mâce. thk. Komisyon. 26 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2018.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Ali b. Ebî Bekr. Mecma‘u’z-zevâid ve menbe‘u’l-fevâid. thk. Hüsâmeddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1994.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb. thk. İs‘âd Abdülhâdî Kandîl. 2 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekâfe, 2007.
• İbiş, Fatih. “Kur’ân Bağlamında Nefs Olgusu ve İnsanın Teo-Ontolojik Yapısı Üzerine Bir Deneme”. Toplum Bilimleri Dergisi 6/12 (Aralık 2012), 235-244.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî li’bni Battâl. thk. Ebû Temîm Yâsin b. İbrâhîm. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ahâdîs ve’l-âsâr. 7 Cilt. Lübnan: Mektebetü’r-Reşîd, 1409.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tehzîbü’l-ahlâk ve tathîru’l-a‘râk. thk. İbnü’l-Hatîb. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed Fâruk es-Sirhindî. el-Mektûbât. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2017.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Matba’atü’s-Saâde, 1974.
• Kâşânî, Abdürrezzâk. Mu‘cemü ıstılâhâti’s-sûfiyye. thk. Abdülâl Şâhîn. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992.
• Kayserî, Davud. Vahdet-i Vücûd Felsefesi. çev. Mehmet Bayraktar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifî’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1993.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk el-Buhârî. et-Ta‘arruf li-mezhebi ehli’t tasavvuf. thk. John Arberry. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1994.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Havâzin b. Abdilmelik. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmûd - Mahmûd b. Şerîf. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, ts.
• Mekkî, Muhammed b. Ali Ebû Tâlib. Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfü tarîkı’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. thk. Âsım İbrâhim el-Keyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mervezî, Abdullah İbn Mübârek. Kitâbü’z-zühd. thk. Habîbürrahmân el-A’zamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425.
• Murâdî, Ebû’l-Fazl Muhammed Halil. Silkü’d-dürer fî a‘yâni’l-karni’s-sânî aşer. 4 Cilt. B.y.: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Dâru İbn-i Hazm, 3. Basım, 1988.
• Muslu, Ramazan. Anadolu’da Tasavvuf Yolları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Muslu, Ramazan. “Halvetiyye’de ‘Atvâr-ı Seb‘a’ Yazma Geleneği ve Sofyalı Bâlî’nin Atvâr-ı Seb‘a Risalesi”. TASAVVUF: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 18 (2007), 43-63.
• Necmüddîn-i Kübrâ. Tasavvufî Hayat: Usûlu Aşere Risâle ile’l-Hâim Fevâihu’l-Cemâl. çev. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980.
• Öngören, Reşat. “Tarikat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/95-105. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özçelik, Mevlüt. İmam Gazâlî’ye Göre Nefsin Tezkiyesi ve Kalbin Tasfiyesi. Ankara: Sonçağ Akademi, 2020.
• Râgıb el-İsfehânî, Ebü’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Dımaşk - Beyrut: Dâru’l-Kalem - ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• Rifâî, Ahmed. el-Burhânü’l-müeyyed. İstanbul: Mehran Matbaası, 1301.
• Selmânî, Lisânüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdullah b. Saîd. Ravzatü’t-ta’rîf bi’l-hubbi’ş-şerîf. thk. Muhammed el-Kettânî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1970.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Musa. Mu’cemü’l-matbûâti’l-‘arabiyye ve’l-mu‘arrabe. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Serkîs, 1346.
• Sühreverdî, Şehâbüddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. ‘Avârifü’l-ma‘ârif. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyn. Uyûbü’n-nefs. thk. Mecdî Fethî es-Seyyid. Tanta: Mektebetü’s-Sahâbe, ts.
• Şerkâvî, Hasan. Mu‘cemü elfâzi’s-sûfiyye. Kahire: Müessesetü Muhtâr, 1987.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Ebû Muâz Târık b. Ivazıllâh b. Muhammed vd. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1995.
• Teber, Hatice Cerrahoğlu. Kur’ân-ı Kerim’de Akıl ve Kalp Kavramları ve Bunların Birbirleriyle Münesebetleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali b. Muhammed Hâmid el Fârûkî. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ. el-Câmiu’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
• Turgut, Ali Kürşat. İbn Türke Metafiziği. Ankara: Elis Yayınları, 2016.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Lüma’. thk. Abdülhalîm Mahmûd - Tâhâ Abdülbâkî Sürûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Neşriyat, 1998.
• Uludağ, Süleyman. “Cemâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/296. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Uludağ, Süleyman. “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/393-395. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/529-531. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/529-531. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2. Basım., 2005.
• Usta, Muhiddin. Tasavvuf Eğitiminde Etvâr-ı Seb’a Metodu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Yeşrutiyye, Fâtımatü’ş-Şâzeliyye el-Haseniyye. Nefehâtü’l-Hakk fi’l-enfüsi’l-‘aliyyeti’l-Yeşrutiyyeti’ş-Şâziliyye. Beyrut: y.y., 1978.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 11. Basım, 2007.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarîkatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 4. Basım, 2021.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm: Kâmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâi mine’l-Arabi ve’l-muste’ribîne ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-Melâyîn, 2. Basım., 2002.