MU‘TEZİLE AKILCILIĞINDA! HAVÂTIRIN ROLÜ: MÂRİFETULLAH ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 20, 452 - 476, 28.07.2023

Nuray Durmuş

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1237962

Cited By: 2

Öz

Mu‘tezile mezhebi denince akla gelen ilk mesele akılcılıktır. Mu‘tezile akılcılığı denince de verilen örneklerin başında mârifetullah konusu gelmektedir. Mârifetullah, kelâmda hüsün-kubuh, bilgi ve nazar bahisleri altında ele alınmıştır. Kelâm ekolleri arasında temel bir tartışma olan mârifetullah, günümüzde de birçok çalışmaya konu olmuştur. Bu çalışmaların bazılarında konu ya genel olarak mezheplere göre ya da önemli Mu‘tezilî âlimlere göre incelenmiştir. Burada Mu‘tezile’nin mârifetullahı aklî bir yükümlülük olarak gördüğü ve mârifetullah konusunda aklı mutlak bilgi kaynağı kabul ettiği ifade edilmiş ancak havâtırın rolüne değinilmemiştir. Yapılan bazı çalışmalarda ise havâtırın mârifetullahtaki rolüne kısaca değinilmekle yetinilmiştir. Bu çalışmada ise Mu‘tezile tarafından özelikle mârifetullaha ulaşma bağlamında teorik içeriğe büründürülmüş bir sâik olan havâtırın mahiyeti, kaynağı ve bulundurması gereken şartlar incelenmiştir. Ayrıca havâtırın akıl ve mârifetullah konularındaki rolüne yönelik Mu‘tezile’nin görüşü aktarılmıştır. Son olarak mârifetullah bağlamında Mu‘tezile’ye verilen akılcı hükmünün keyfiyeti değerlendirilmiştir.
Bu bağlamda Muʻtezilî düşünürlerin, önemli epistemolojik kaynak kabul ettikleri aklı, havâtırla destekleyerek onun işlevselliğini artırdıkları tespiti yapılmıştır. Hatta havâtırla desteklenen aklın bilgi elde etmedeki hata olasılığını ortadan kaldırmaya yönelik havâtırın belli zorunlu şartları bulundurması gerektiğini söylemiş ve bununla metafizik alanda objektif bir bilginin imkânını göstermişlerdir. Ayrıca eylemlerin olumsuz neticeleri hakkında uyarıda bulunmasından dolayı havâtıra, kişiyi iyiye yönlendirme, yaratılış gayesi olan mükâfatlandırma ve özelliklede mârifetullaha ulaştırma yolunda tedbir mahiyetinde uyarıcı görev yüklemişlerdir. Ancak havâtırla harekete geçen bir akıl yürütme eylemine bağlı olarak mârifetullaha yönelik mükellefiyetin meydana geleceğini ifade etmişlerdir. Bu sebeple herkese havâtırın gelmesinin vâcip/zorunlu olduğu ve gelmediği takdirde kişinin mârifetullaha ulaşmakla mükellef tutulamayacağı yönünde neredeyse görüş birliği sağlamışlardır. Sonuç olarak Muʻtezile’ye göre havâtırla, bir taraftan Allah’a bağlı olan aklın dinî ve ahlakî alandaki işlevselliği artmaktadır. Öte yandan da Allah’tan bağımsız bir akıl düşünülemeyeceği için insan, mutlak olarak değil, Allah’ın sınırlarını çizdiği oranda bir düşünme potansiyeline sahiptir. Bu sebeple mârifetullah konusunda Mu‘tezile’ye verilebilecek akılcılık hükmü yanlış, en azından eksik bir yargıdır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Akılcılık, Havâtır, Mârifetullah,

Teşekkür

Katkılarından dolayı kıymetli danışmanım Prof. Dr. Sinan ÖGE’ye müteşekkirim.

The Role of Khawatır in Mu'tazila Rationalism!: Ma‘rifatullah Sample

Öz

When Mu’tazila is the case, the first matter that comes to mind is rationalism. Similarly, when Mu'tazilite rationalism is the case, ma'rifatullah is one of the first examples to be given. In Kalām, ma'rifatullah is discussed under the subjects of al‐Husn‐al‐Qubh, knowledge and opinion. As a central matter of discussion for Kalām schools, ma'rifatullah has been the subject of a great many studies in today’s world. In some of these studies, the matter was analysed either generally according to sects in general, or according to major Mu'tazilite scholars. Here it is stated that Mu'tazila considers ma'rifatullah as a mental responsibility and that it regards intelligence as the ultimate source of knowledge, however the role of khawatir is not mentioned. Yet, in certain studies the role of khawatir in ma'rifatullah has been touched upon only briefly. In this study, however, the quality, source and the required conditions of khawatir, a motive to which theoretical content was attributed by Mu'tazila specifically in the context of reaching ma'rifatullah, are analysed. Furthermore, towards the role of khawatir in the subjects of intellect and ma'rifatullah, Mu'tazilite views are provided. Finally, the state of Mu'tazila for being adjudged as rationalist is evaluated within the context of ma'rifatullah.
In this regard, it has been determined that Mu'tazilite thinkers increased the functionality of intelligence, which they consider to be an important epistemological source, by supporting it with khawatir. They even stated that khawatir needs to possess certain requisite qualifications to eliminate the mind’s possibility of making mistakes about obtaining knowledge, and with that they showed that it is actually possible to have objective information in a metaphysical field. Besides, khawatir was attributed a kind of warning function acting as a precaution for guiding to the right path, rewarding –which is the purpose of being created- and especially for reaching to ma'rifatullah because it warns about the negative consequences of actions. However, in connection with the act of reasoning initiated by khawatir, they stated that responsibility for ma'rifatullah can emerge out. For this reason, they almost achieved a consensus on the suggestion that it is wajib/obligatory for everyone to have khawatir, and one cannot be obliged to be responsible about reaching ma'rifatullah. As a result, according to Mu'tazila in religious and moral fields the functionality of intelligence, which is connected to Allah in one sense, increases with khawatir. On the other hand, just as “intelligence” independent from Allah is unimaginable, people don’t have a certain thinking potential, but they have thinking potentials in a rate defined by Allah. Therefore, in terms of ma'rifatullah, the provision that Mu'tazila is rationalist can be said to be wrong, or at least deficient.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mu’tazila, Rationalism, Khawatir, Ma’rifatullah

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. “Akılcılığın Temelleri”. çev. Fethi Kerim Kazanç. Kelam Araştırmaları 1/2 (2003), 137-154.
• Ardoğan, Recep. “Kelâmcılara Göre Zarûrîlik ya da Nazarîlik Yönüyle Marifetullah”. Marife 5/1 (2005), 173-193.
• Ardoğan, Recep. “Muʻtezile’ye Göre Allah’a İman Konusunda Aklın Gücü ve Sorumluluğu”. Marife-Bilimsel Birikim 3/Muʻtezile Özel Sayısı/3 (2003), 293-314.
• Aslan, Abdülgaffar. “Kelâmcıların Dilinde Havâtır Kavramının Kullanımı ve Bilgi Değeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/16 (Ocak 2006), 29-56.
• Aslan, İbrahim. “Kâdî Abdülcebbâr’da ve Kierkegaard’da Korku’nun Teolojisi”. Felsefe Dünyası 1/51 (2010), 186-211.
• Aydın, Hüseyin. “İbn Teymiye’nin Nasçı Akılcılığının Kelâmî Açıdan Değerlendirilmesi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2014), 157-208.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci: Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebû’l-Hüzeyl Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. thk. Muhammed Fethi en-Nâdî. Kahire: Dâru’s-Selam, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Uṣûlü’d-dîn. thk. Ahmet Şemsu’d-Din. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, 2002.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/238-242. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefe Doktirinleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 11. Basım, 2013.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. “Ḥucecü’n-nübüvve”. Resailu-Câhiz. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 221-281. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1411.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Ḥayevân. thk. Abdüsselam Harun. VIII Cilt. Kahire: Cemʻiyetü’r-Riʻayeti’l-Mütekamile, 2004.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. “Kitâbü’t-terbîʿ ve’t-tedvîr”. Resailu-Câhiz,. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1411.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. “Risâle fî kitmâni’s-sır ve ḥıfẓi’l-lisân”. Resailu-Câhiz. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 135-172. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1384.
• Cârullâh, Zühdî. el-Muʻtezile. Beyrût: el-Ehliyetu’n-Neşri ve’t-Tevfiz, 1974.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Cengiz, Yunus. “İlk Dönem Kelâmında Teolojiyi Aşma Tecrübesi”. Kelâm İlminde Metodoloji Sorunu. ed. Mahmut Çınar vd. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Basımevi, 2017.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. Paradigma Yayınları, 2013.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. III Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çelebi, İlyas. “Ashâbü’l-Maârif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/124-125. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık Ve Kadı Abdülcebbar. Rağbet Yayınları, 2002.
• Çelebi, İlyas. “Nazzâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/466-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çubukçu, İbrahim Agah. “Mutezile ve Akıl Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1-4 (1964), 51-62.
• Demir, Osman. Kâdî Abdülcebbârʹda İnsan Psikolojisi: Güdüler (Devâî) ve İnsan Davranışı Üzerindeki Etkileri. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. Min Şüyûḫi’l-Muʿtezile İbrâhîm b. Seyyâr en-Naẓẓâm ve ârâʾühü’l-kelâmiyye el-felsefiyye. Kahire: 1946, ts.
• el-Fīrūzābādī. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1429.
• el-Ḫalīl b. Aḥmed. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâî. VIII Cilt. Beyrût: Müessesetül-Alem-i lil-Matbuat, 1408.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Ahmet Câd. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2009.
• Hatipoğlu, Büşra Nur. Kelâm İlmi Açısından Havâtır Kavramı. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Işik, Kemal. “Nazzam ve Düşünceleri”. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi 3 (1977), 101-113.
• İbn Dureyd. Cemheretü’l-luġa. IV Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, ts.
• İbn Manẓūr. Lisânü’l-ʿArab. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1434.
• İsmāʿīl b. Ḥammād el-Cevherī. eṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Ahmed Abdulğafur Attar. VI Cilt. Mısır: Dâru’l-Kutubi’l- ‘Arabi, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Muʻtezilî. el-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf. thk. el-Eb Jean Yusuf Houben el-Yesui. II Cilt. Beyrût: el-Matbaatü’l-Katolikiyye (Imprimerie Catholique), 1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Muʻtezilî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Hudr Muhammed Nebhâ. XX Cilt. Beyrût: Dâru Kütübi’l-İlmiye, 2012.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Muʻtezilî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. II Cilt. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Korkmazgöz, Rıza. “İslâm Düşüncesinde Allah’ı Bilmenin (Ma’rifetullah) Yolları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 14/3 (2014), 185-226.
• Köse, Mustafa. Câhiz’ın Muʻtezile Mezhebindeki Yeri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kurt, Hasan. “İslam’ın Akılcı Ekolü Mu’tezile”. Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi 7/2 (2012), 209-225.
• Kutluer, İlhan. “Düşünme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/53-57. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Öztürk, Resul. “Matürîdî’nin Kelâm Sisteminde Allah’ı Bilme (Ârifetullah) Meselesi”. EKEV Akademi Dergisi 9/24 (2005), 95-110.
• Peters, J. R. T. M. God’s Created Speech, Peters: A Study in the Speculative Theology of the Muʻtazilî Qâđî l-Qudât Abû l-Hasan ‘Abd al-Jabbâr bn Ahmad al-Hamadânî. Leiden: E.J. Brill, 1976.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhî. thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. IX Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
• Reinhart, A. Kevin. Before Revelation: The Boundaries of Muslim Moral Thought. Albany: State University of New York Press, 1995.
• Salame, Claude. “Kelâm İlminin Temellerinde Rasyonalist (Akılcı) ve Literalist (Nakilci, Lafızcı) Akımlar Ve Büyük Kelâm Okulları”. çev. Kamil Güneş. Marife 2/1 (2002), 197-211.
• Seyyid Şerîf Cürcânî. et-Taʿrîfât. thk. Muhammed Bâsil ʻUyûnu’s-Sûd. Beyrût: Dâru Kütübi’l-İlmiye, 2013.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Gerçek Tasavvuf: ʻAvârifü’l-Maʻârif. çev. Dilâver Selvi. İstanbul: Semerkand, 2010.
• Şaşa, Mehmet. “Kâdî Abdülcebbâr’ın Marifetullah Teorisi”. Kader 17/1 (2019), 153-184.
• Şaşa, Mehmet. “Kelâm Ekolleri Bağlamında Marifetullahın Vücûbiyet Kaynağı”. Artuklu Akademi 5/1 (2018), 57-90.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Ahmed Fehmî Muhammed. Beyrût: Dâru Kütübi’l-İlmiye, 1992.
• Tehânevî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Mevlevî Muhammed Vecih vd. II Cilt. Kalkuta, 1862.
• Tritton, A. S. İslâm Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: AÜİF Yayınları, 1983.
• Uludağ, Süleyman. “Havâtır (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/526. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/242-246. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Câhiz (Kelâmî Görüşleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Havâtır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/523-526. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/98-100. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/196-203. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yurdagür, Metin. “Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/330-332. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.