MECELLE-İ AHKÂM-I ADLİYYE’NİN TADİL EDİLMESİNE YÖNELİK YAPILAN ÇALIŞMALAR

Year 2025, Volume: 3 Issue: 2, 65 - 107, 31.07.2025

Muhammed İkbal Sönmez

https://doi.org/10.70011/kahd.1662145

Abstract

Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesinden önce başlayarak bu fermana zemin hazırlayan şartların ve fermanın ilanından sonra uygulanan politikalara yansıyan her türlü girişimin neticesinde Osmanlı Devleti’nin bir reform gerçekleştirme isteği değişik şekillerde vurgulanmıştır. Bu doğrultuda özellikle hukuki sahada gerçekleştirilmesi düşünülen çeşitli düzenlemeler, Tanzimat sonrası Osmanlı hukuk düzeni açısından önem arz etmenin yanı sıra devletin daha sonraki çabalarının bir başlangıcını oluşturmuştur. Söz konusu zaman diliminin fazlasıyla önemli bir ürünü olan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye de böylesi bir ortamda ve çeşitli zorluklarla hazırlanmıştır. Mecelle, her ne kadar Osmanlı Devleti’nin Tanzimat sonrasında hukuk alanında gerçekleştirmeye çalıştığı modernleşme çabalarının önemli ürünlerinden biri olarak kabul edilse de hazırlandığı tarihsel ve toplumsal bağlam itibarıyla zamanla yetersiz kalmaya başlamıştır. Mecelle ayrıca gerek hazırlanma sürecinde karşılaşılan zorlukların gerekse devletin içinde bulunduğu konjonktürün etkisiyle tam bir medeni kanun olarak hazırlanamamış ve barındırdığı eksiklikler nedeniyle de eleştirilere uğramıştır. Bu itibarla Mecelle’nin eksik görülen yanlarının tamamlanması ve içerdiği maddelerin günün şartları gözetilerek tadil edilmesi için birtakım kanun hazırlama komisyonları kurulmuştur. Bu komisyonlar değişik zaman dilimlerinde faaliyet göstermişler ve ortaya somut bir birikim çıkarma noktasında gayret etmişlerdir. Bu çalışma, Mecelle’nin barındırdığı eksiklikleri gidermeye yönelik olarak sarfedilen çabaları, ilk elden kaynaklardan ve Osmanlı arşiv metinlerinden istifadeyle ortaya koymayı hedeflemiştir. Bu cümleden olmak üzere Mecelle’nin muhatap olduğu tadillerle eklemeleri ve bunları gerçekleştiren komisyonların faaliyetleri ele alınmak suretiyle Mecelle’deki değişiklikler gerekçeleriyle birlikte ortaya konulmuştur.

Keywords

Mecelle, Reform, Tadil, Komisyon, Kanun

Studies on the Amendments and Revisions of the Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye

Abstract

The Ottoman Empire’s aspiration for reform was expressed through various initiatives both prior to and following the proclamation of the Tanzimat Edict. In this context, the legal reforms envisioned during the Tanzimat era played a pivotal role in shaping the Ottoman legal system and marked the onset of broader state-led modernization efforts. Among the most significant legal outcomes of this period was the Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, drafted under challenging circumstances and within a complex socio-political environment. Despite its importance, the Mecelle was not recognized as a fully comprehensive civil code and came under criticism for its limitations. In response, various law reform commissions were established to amend and supplement the Mecelle in line with contemporary realities. This study examines the activities of these commissions and the legal amendments they introduced, drawing on first-hand Ottoman archival materials. By analyzing the justifications for the modifications and additions made to the Mecelle, the study highlights the interplay between traditional legal principles and the pragmatic requirements of a transforming legal order

Keywords

Mecelle, Reform, Amendment, Commission, Law

References

• Ali Fuâd. Ricâl-i Mühimme-i Siyâsiyye. İstanbul: Yeni Matbaa, 1928.
• Beyanü’l-Hak. “Mecelle Cemiyeti Hakkında Hükümetten Varid Olan Kanun Layihasının Tadiline Dair Encümen-i İlmiyye Mazbatası”. 6 Eylül 1909.
• Beyanü’l-Hak. “Mecelle Cemiyeti Nizamname Layihasının Hükümetten Gönderilen Suretidir”. 13 Eylül 1909.
• Beyanü’l-Hak. “Mecelle Cemiyeti Nizamname Layihasının Suret-i Muaddelesidir”. 13 Eylül 1909.
• Ceride-i Adliye. 1332, c. 6, sa. 149.
• Ceride-i Adliye. 1332, c. 6, sa. 150.
• Ceride-i Adliye. 1333, c. 7, sa. 160-161-162.
• Ceride-i Adliye. 1338, c. 1, sa. 2.
• Ceride-i Adliye. 1338, c. 1, sa. 3.
• Ceride-i Adliye. 1338, c. 1, sa. 4.
• Ceride-i Adliye. 1338, c. 1, sa. 5.
• Ceride-i Adliye. 1338, c. 1, sa. 6.
• Ceride-i Adliye. 1339, c. 1, sa. 7-8-9.
• Ceride-i Adliye. 1339, c. 1, sa.10.
• Ceride-i Adliye. 1340, c. 1, sa. 22-23-24.
• Ceride-i Adliye. 1340, c. 2, sa. 25.
• Cevdet Paşa, Ahmed, Maʻrûzât. Haz. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Cevdet Paşa, Ahmed, Tarih-i Cevdet. İstanbul: Dersaâdet Matbaa-i Osmaniye, 1309.
• Cevdet Paşa, Ahmed, Tezâkir-i Cevdet. Yay. Cavid Baysun. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1953, c. 1.
• Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası. 1338-1341, sa. 11.
• Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası. 1338-1341, sa. 12.
• Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası. 1338-1341, sa. 13.
• Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası. 1338-1341, sa. 14.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (DABCA), Fon: 30-18-1-1, Kutu: 6,
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (DABCA), Fon: 30-18-1-1, Kutu: 12,
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (DABOA), Fon: BEO., Kutu: 4693,
• Düstûr. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289, Birinci tertip, c. 1.
• Düstûr. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1329, İkinci tertip, c. 1.
• Düstûr. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334, İkinci tertip, c. 6.
• Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi. 05.08.1325, Devre 1, Cilt 6, İçtima 137, Ek.
• Said Paşa’nın Hatıratı. Dersaâdet: Sabâh Matbaası, 1328, c. 1.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 18.03.1340, Devre 2, Cilt 7, İçtima 15.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 22.02.1926, Devre 2, Cilt 22, İçtima 59.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 22.12.1340, Devre 2, Cilt 11, İçtima 25.
• Akça, Gürsoy, Himmet Hülür. “Osmanlı Hukukunun Temelleri ve Tanzimat Dönemindeki Hukuksal Yeniliklerin Sosyo-Politik Dinamikleri”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sa. 19 (2006), 295-321.
• Akgündüz, Ahmet. “1920-1924 Yılları Arasında Yapılan Mecelle Ta’dilleri ve Mezheplerarası Mukayese Uygulaması”. Uluslararası Mecelle Sempozyumu. ed. Fethullah Soyubelli. Bursa: Bursa Kültür A.Ş., 2021, 25-84.
• Akgündüz, Ahmet. Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: OSAV Yayınları. 2017.
• Aydın, Mehmet Âkif. Osmanlı Hukuku. Ankara: İSAM Yayınları, 2020.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mecelle’nin Hazırlanışı”, Osmanlı Araştırmaları. sa. 9 (1989), 31-50.
• Bardakoğlu, Ali. “İcâre”, DİA içinde, 21:383. İstanbul: Tdv Yayınları, 2000.
• Bozkurt, Gülnihal. Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Cuʻfî. el-Câmiʻu’s-Sahîh. Bulak: es-Sultaniyye, bi’l-Matbaati’l-Kübra el-Emiriyye, 1311.
• el-Buhûtî, Salâhiddîn. Keşşâfü’l-Kınâʻ ʻani’l-İknâʻ. Riyad: Suudi Arabistan Adalet Bakanlığı, 2008.
• Cin, Halil, Gül AKYILMAZ. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Sayram Yayınları, 2014.
• el-Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-Taʻrîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1983.
• Çoban, Ayşegül, “Mecelle’nin Ta’dil Edilen Maddelerinin İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi SBE, 2008.
• ed-Desûkî, Muhammed b. Ahmed. Haşiyetü’d-Desûkî ʻale’ş-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts..
• el-Enderpetî, Ferîdüddin Âlim b. Alâ. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʻAyn. Kahire: Dârü ve Mektebetü’l- Hilâl, ts..
• el-Fetâva’l-Hindiyye. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1310.
• el-Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. el-Misbâhü’l-Münir fî Garîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts..
• Gözübenli, Beşir. “Fuzûlî”, DİA, 13:239. İstanbul: Tdv Yayınları, 1996.
• el-Haccâvî, Ebü’n-Necâ. el-İknâʻ fî Fıkhî’l-İmam Ahmed bin Hanbel. Beyrut: Darü’l-Marife, ts..
• el-Halebî, İbrahim b. Muhammed. Mülteka’l-Ebhur. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• el-Haskefî, Alâüddîn. ed-Dürrü’l- Muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• el-Heytemî, İbn Hacer. Tuhfetü’l-Muhtâc Fî Şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1983.
• İbn Âbidîn. el-Ukûdü’d-Dürriyye fî Tenkîhi’l-Fetâva’l-Hâmidiyye. yy.: Dârü’l-Marife, ts..
• İbn Âbidîn. Reddü’l-Muhtâr. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî, 1966.
• İbn el-Hümâm, Kemâlüddîn. Fethu’l-Kadîr. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî, 1970
• İkdam. “Mecelle mi? Kod Napolyon mu?”. 25 Teşrinisani 1923.
• İlîş, Ebû Abdillâh Muhammed. Fethu’l-ʿaliyyi’l-mâlik fî’l-fetvâ ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Mâlik (Fetâvâ Muhammed ʿİlîş). yy.: Dârü’l-Marife, ts..
• Kallek, Cengiz, “Kaparo”, DİA içinde, 24:339. İstanbul: Tdv Yayınları, 2001.
• Karataş, Abdullah Vefa. Tanzimat Dönemi Osmanlı Yargılama Hukukunda İstinaf. Ankara: Adalet Yayınevi, 2024.
• el-Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr. Bedâiu’s-Sanâiʻ Fî Tertibi’ş-Şerâiʻ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1949.
• Kaşıkçı, Osman. İslâm ve Osmanlı Hukukunda Mecelle. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1997.
• el-Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb. el-Hidaye ala Mezhebil-İmam Ebi Abdullah Ahmed b. Muhammed b.
• Muhammed İbn Hanbel Eş-Şeybani. yy.: Müessesetü Ğaras li’n-Neşir ve’t-Tevzî, 2004.
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-Hükkâm. Kahire: Dârü İhyai’l- Kütübi’l-Arabiyye, ts..
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ. Minhâcü’t-Tâlibîn. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2005.
• er-Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed. Fethu’l-Azîz fî Şerhi’l-Vecîz. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts..
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-Kübrâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• eş-Şevkânî, Ebû Abdillâh. Neylü’l-Evtâr Şerhu Münteka’l-Ahbâr. Ed-Dammam: Dârü İbnü’l-Cevzî, 1427.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman. Mecma‘u’l-Enhur fî Şerhi Mülteka’l-Ebhur. İstanbul: Dârüttıbâati’l-âmire, 1328.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. “İsviçre Medenî Kanunu Karşısında Türk Medenî Kanunu”. Medeni Kanun’un XV. Yıl Dönümü İçin içinde, 339-406. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1944.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2015.