TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİR KAVRAM KARŞILAMA YÖNTEMİ: EMİR KİPİYLE KURULAN BİRLEŞİKLER

Yıl 2024, , 833 - 854, 30.09.2024

Menşure Aşcı

https://doi.org/10.56694/karadearas.1541133

Öz

Birleştirme, genellikle iki ve ikiden daha çok sözün biçimbirim ve söz dizimi kalıplarıyla kullanılarak yeni anlamlı birtakım kelimeler oluşturması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu yöntemle türetilen sözcükler birleşik kelimeler, birleşikler olarak adlandırılır.
Bu çalışmada, Türkiye Türkçesinde söz birleştirme yöntemiyle türetilmiş emir kipiyle kurulan birleşikler incelenmiştir. Bu gruba giren birleşikler şimdiye kadar bir araştırmada topluca ele alınmamış, konu etraflıca incelenmemiş ve bütün örnekler bir arada gösterilmemiştir. Bu çalışmanın amacı, çağdaş Türkiye Türkçesinde kullanılan, aslen bir emir cümlesinin çeşitli şekillerde kısaltılmasıyla kurulmuş birleşik sözleri tespit etmek ve yapısal yönden sınıflandırmaktır.
Söz konusu birleşiklerin tespiti için Türk Dil Kurumunun son basılmış (2021) Türkçe Sözlük’ü ve kurumun güncel elektronik yayını olan https://sozluk.gov.tr/ tarandı. Ayrıca yayımlanmış çeşitli kaynaklardan (kitap, dergi, makale, gazete gibi) ve elektronik yayınlardan araştırmamızın konusuna uyan örnekler derlendi. Türkçe Sözlük’te ve diğer basılı yayınlarda geçmeyen ama konuyla ilgili bir makalede teklif edilen (Şenel, 2009) uygun örnekler de bu araştırmaya alındı.
Kaynakların taranması sonucunda emir kipiyle kurulan birleşiklerin günümüz Türkiye Türkçesindeki toplam sayısının yüz on (110) olduğu; birleşik fiil yapımına katkılarını da eklersek yüz otuz dokuz (139) yeni söze doğrudan veya dolaylı etki ettikleri belirlenmiştir. Bu durum, Türkçenin türetme gücünün ne denli çeşitli, zengin ve sınırsız olduğunun açık bir delilidir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, Söz yapımı, birleşikler, emir kipiyle kurulan birleşikler

Kaynakça

• AHANOV, K. (2008). Dil Biliminin Esasları. (çev. Murat Ceritoğlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ALİBEKİROĞLU, S. (2017). “Türkçede Sözcük Türetme Yolları (Methods of Word Deriva-tion in Turkish)”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2017, C. 16 – S. 1: 35-46.
• ALYILMAZ, S. (2018). “Türkçede Birden Fazla Anlam Ögesiyle (Sentaktik Yolla) Kavramla-rın İşaretlemesi”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 1: 11-26.
• BANGUOĞLU, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAUER, L. (1983). English Word-formation. Cambridge: Cambridge University Press.
• BAUER, L. (2003). Morphological Productivity, Cambridge: Cambridge University Press.
• BLOOMFIELD, L. (1984). Language. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• BUDAK, Ş. (2022). “Türkiye Türkçesinde Yok Sayılan Bir Kelime Grubu: Birleşik İsim Grubu (An Ignored Word Group in Turkey Turkish: Compound Noun Group)”, International Journal Of Social, Humanities And Administrative Sciences (JOSHAS JOURNAL) Vol: 8 Issue: 54, JULY: 907-919.
• DEMİR, N. - YILMAZ E. (2014). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• DEMİRCAN, Ömer (1977). “Bileşik Sözcük ve Bileşik Sözcüklerde Vurgu”, Türk Dili Araştır-maları Yıllığı-Belleten. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EKER, S. (2018). “Dördüncü Ünite”. Türk Dili 1. (ed. Muhsin Macit, Serap Cavkaytar). Eski-şehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• EKER, S. (2019). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERGİN, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayım Tanıtım.
• EYİ, E. (2024). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Birleşik İsim”. Humanitas - Uluslararası Sos-yal Bilimler Dergisi -
• International Journal of Social Sciences 2024, 12(23): 212-228.
• HATİPOĞLU, V. (1963). “Kelime Grupları ve Kuralları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten: 203-244.
• HAZAR, M. (2015). “Türkçede Fono-Semantik ve Morfo-Fonolojik Yolla Sözcük Türetme. IJLET: 1648-1669.
• İMER, K. vd. (2013). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• KALAYCI, Ü. (2021). “Yeni Örneklerle Beşinci Tip Karma Kelimeler”. Karadeniz Araştırmala-rı, XVIII/69: 155-162.
• KARAAĞAÇ, G. (2013). Türkçenin Dilbilgisi. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• KARAAĞAÇ, G (2021). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (1994). “Birleşik Kelimeler ve Yazılışları Üzerine”, Türk Dili, S. 501: 180-186.
• KORKMAZ, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KUMANLI, M. S. (2021). “TDK Türkçe Sözlük’te “Hlk.” Etiketli Sözlükbirimlerin Söz Yapım Yollarının İncelenmesi: A Maddebaşı Örneği”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araş-tırmaları Dergisi, Güz: 21-38.
• LİEBER, R. (1992). Deconstructing Morphology, Word Formation in Syntactic Theory. Chi-cago and London: University of Chicago Press.
• LİEBER, R. (2005). English Word-Formation Process. (Ed. P. Štekauer ve R. Lieber), Hand-book of word- formation içinde ss. 375-422: Springer Science & Business Media.
• MALKOÇ, M. (2022). “Türkçede Birleşik İsim Tipleri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırma-ları Dergisi, (27): 23-31.
• NALBANT, M. V. (2017). “Türkçede Bir Sözcük Türü ve Sözcük Türetme Yolu Olarak Karma Sözcükler”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (Türklad) C. 1, S. 1, 2017: 59-66.
• PAYLAN, K. (2015). Türkçede Kelime Türetme Yollarına Genel Bir Bakış. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• ÖZKAN, M. (1996). “Yapılış, Yazılış ve Kullanılışları Bakımından Birleşik Kelimeler”, İlmi Araştırmalar 2: 95-110.
• ÖZKAN, A. TOKER, M. AŞCI, U.D. (2020). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. Konya: Palet Yayınları.
• ÖZKAN, A. TOKER, M. AŞCI, U.D. (2013). Türk Dili, Dil ve Anlatım. Konya: Palet Yayınları.
• SARI, İ. (2015). Türkçede Ekleşme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme (Yayımlanmammış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Ankara.
• SARI, İ. (2016). “Türkiye Türkçesindeki Birleşik Sözcüklerin Merkezlilik Odağında Sınıflan-dırılması, The Classification of Compounds in Turkish within the Framework of Cent-ricity.” Dil Araştırmaları, Bahar 2016/18: 199-217.
• Sozluk.gov.tr (2024). “Alaşağı” Maddesi”. Erişim Tarihi: 23.08.2024 https://sozluk.gov.tr/
• ŞENEL, M. (2009). “Kes-Kopyala-Yapıştır; Yeni Kelime Türet”, Türk Dili Araştırmaları yıllığı Belleten 57(2009/1): 99-109.
• Technopat.net (2024). “Varolant baskonuş tuşu değişmiyor” Erişim Tarihi: 23.8.2024 https://www.technopat.net/sosyal/konu/valorant-bas-konus-tusu-degismiyor.”
• TEKİN, T. (2013). “Birleşiklerin Tanımı ve Yazımları”, Makaleler 3: Çağdaş Türk Dilleri, (Haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 343-350.
• Tureng.com (2024). “Gitgel Maddesi”. Erişim Tarihi: 23.08.2024 https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce/gitgel
• Türkçe Sözlük (2023). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• VARDAR, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurlumu Ya-yınları.
• YILDIZ, H. (2010). “Halkın Dile Katkısına Örnek Olarak Türkçede Kelime Yapmanın Alterna-tif Yolları Üzerine”. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (16-18 Aralık 2010). İzmir: 1033-1042.
• ZÜLFİKAR, H. (1991). Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.