ORDU/FATSA YAPRAKLI MEZARLIĞI VE TARİHİ MEZAR TAŞLARI

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 78, 453 - 476, 19.07.2023

Şerife Tali

https://doi.org/10.56694/karadearas.1329906

Öz

Fatsa Yapraklı Mezarlığı’nda bulunan tarihi mezar taşları bu araştırma ile kayıt altına alınmış ve eserler bilimsel olarak ilk kez incelenerek tanıtılmıştır. Tahribatın ve kayıpların fazla olduğu ayrıca yeni definlerin de sürdüğü mezarlıkta, tarihi olan mezarlar değerlendirilmiş ve eserlerin kitabeleri okunmuştur. Mezarlar, mezar tipolojisi, şahidelerin mal-zeme, teknik, form ve bezeme özellikleri Sanat Tarihi metodolojisi içerisinde ele alınmıştır. Mezar taşı tipolojisi olarak çeşitliliğin sınırlı olduğu mezarlıkta süslemede kompozisyonların zenginliği ve bölgeye göre farklılığı ile önemli ayrın-tılar tespit edilmiştir. Yapraklı Mezarlığı’nda ayak taşlarının hemen hepsi bezenirken özellikle Batı Anadolu Bölgesi’ne özgü olarak bilinen Karadeniz Bölgesi’nde pek işlenmeyen cami tasvirli bir ayak taşı bulunmuştur. Kompozisyonda cami, minaresi son cemaat yeri ve önünde şadırvan veya türbe gibi mimari yapılar topluluğu içinde tasvir edilmiştir. Osmanlı Türkçesi ve Cumhuriyet Dönemi’ne ait günümüz Türkçesi ile yazılan kitabelerde ve içeriğinde değişen farklı-lıklar ile bir örnekte “Tanrı” lafzı olarak şahide de ilginç bir detay kaydedilmiştir. Mezarlıkta çok kaliteli işçilik ve malzemeden üretilen eserden başlayarak diğer mezar taşı yapma geleneğini sürdüren sade örnekler olarak eserlerde kronolojik biçimde değişimin izlenebilmesi açısından da önemlidir. Mezarlıkta incelenen on iki örnek biçim-form ve süsleme açısından detaylıca ele alınırken eserlerin özellikle Türk mezar taşı geleneği ve bölge kültürü içerisindeki yerleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mezar Taşı, Yapraklı, Kitabe, Cami tasviri, Natürmort, Tanrı

ORDU/FATSA YAPRAKLI CEMETERY AND HISTORICAL TOMBSTONES

Öz

This study is the first registration of the historical tombstones in the Fatsa Yapraklı Cemetery in a sense, and thus the first scientific study dealing with them. In the cemetery, which has undergone a heavy destruction and great losses, and where new burials continue, there are still several inscriptions to be evaluated. This study discusses the tombs, their typologies, materials, techniques and form-and-decoration characteristics of the witnesses within the methodo-logy of art history. Typologically, important details have been identified with the limited variety, the richness of the compositions in the ornaments in the cemetery, and the differences according to the regions. While almost all of the foot stones were decorated in the Yapraklı Cemetery, a foot stone with the depiction of a mosque was found, which was not processed much in the Black Sea Region, and which is known to be unique to the Western Anatolia Region. In the composition, the mosque was depicted with its minaret, the last place of congregation, and architectural structures such as fountains or tombs in front of it. With varying differences in the inscriptions written in Ottoman Turkish and today's Turkish belonging to the Republican Period and their content, in one example, an interesting detail is recorded in the witness as the word "God". It is also important to be able to trace the change in the works chronologically, star-ting from the work produced from very high quality workmanship and materials in the cemetery and as simple examples that continuing the tradition of making other tombstones. While the twelve examples examined in the ceme-tery were discussed in detail in terms of shape-form and ornamentation, the places of the works especially in the Turkish tombstone tradition and regional culture were tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Tombstones, Yapraklı, Inscriptions, Mosque depictions, nature morte, God

Kaynakça

• AKAR, A. (1991). “Yüzyıllar Boyunca Mezar Yazıtlarında Süslemeler” Atatürk Konferansları VI (1973-1974). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: 73-78.
• ALBAYRAK, O. (2011). Ordu İlinin Resmi Kaynaklardaki Yer Adları Üzerine İncelemeler. Ordu: Ordu Ünv Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• ATAY, O. M. (2018). Eyüp Sultan’daki Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi Şehir ve Medeniyet Okulu Şehir Estetiği Atölyesi.
• BİÇİCİ, H. K. (2008). “Safranbolu Yörük Köyü Mezarlığında Bulunan Mezar Taşları”. Sosyal Bilimler Dergisi, 20:297-324.
• BÜKTEL, Y. (2013). “Fatsa ve Boloman’ın Tarihi Zenginlikleri”. I. Uluslararası Karadeniz Kültür Kongresi (06-09 Ekim 2011 Sinop) Karabük: Karabük Ünv Yayını: 149-166.
• ÇAĞLITÜTÜNCÜGİL, E. (2013). “Urla (İzmir) Merkezdeki Cami Hazirelerinde Yer Alan Cami ve Manzara Tasvirli Mezar Taşları” TÜBA-KED 11: 91-103.
• ÇAL, H. (2000). “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar taslarında Başlıklar”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler (28-30 Mayıs),206-225.İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları.
• ÇAL, H. (2019). Karadeniz Bölgesinde 18. Yüzyıl Kadın Mezar Taşları. (ed. Ayşe Budak–Muzaffer Yılmaz). Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm Konya: Litera-Türk Academia:105-130.
• ÇELİK, B. (2012). Ordu İli Ünye İlçesi Hacı Osman Ağa Camii Haziresindeki Mezar Taşları. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• ÇETİN, Y.-YAYIK, Bahar (2021). “Tasavvuf Düşüncesinde Servi Ağacı ve Türk-İslam Sanatındaki Yansımaları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 100:485-514.
• ÇULPAN, C. (1961). (ANTİK DEVİRLER) den (ZAMANIMIZA) a Kadar İlahiyat-Edebiyat-Tıp ve Sanat Tarihlerinde Serviler I-II. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• DAŞ, E. (1996). "Çeşme Mezarlığı'ndaki Mimari Tasvirli Mezar Taşları". Sanat Tarihi Dergisi. 8:21-31.
• ERDAL G. (2015). “İstanbul II. Bâyezıd Cami Haziresi Mezar Taşlarında Meyve Motifleri”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 10/2:351-366.
• ERSOY, A. (2002). “Eyüp’teki Mezar Taşlarında Servi Ağacı Kültü”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla V. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul: 90-95.
• GÜZEL, E. (2018). “Osmanlı Mezar Taşlarında Servi Motifi”, 1. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildiriler Kitabı (19-21 Ekim 2018 Kuşadası). 251-281, Aydın: Yeni Fikir Tepe Yayınları.
• HANOĞLU, C. (2015). Batılılaşma Dönemi Rize Mezar Taşları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• İLTAR, G. (2005). Giresun İli Sahil Şeridindeki Mezar Taşları. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• İŞLİ, H. N. (2009). Osmanlı Serpuşları. İstanbul: Ebru Matbaacılık.
• KAYA, B.- UZUNÖZ, C. K. (2019). “Anadolu’daki Doğa Motifleriyle Anlatımın Sivas Zara Bolucan Köyü Mezar Taşları Üzerinden İncelenmesi” İletişim Çalışmaları Dergisi Sayı 5/2: 163-176.
• LAQUEUR, H. P. (2010). Hüve’l Baki, İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Tasları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• NEFES, E. (2002). Samsun Yöresinde Bulunan Mezar Taşları. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• OĞUZ, B. (1983). Mezar Taşında Simgeleşen İnançlar. İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınları.
• TALİ, Ş. (2018). “Ünye Çamlık Feneraltı Mezarlığı Mezar Taşları ve Kitabeleri”. Türk Dünyası /Turkısh World Dil ve Edebiyat Dergisi / Journal of Language and Literature Sayı/Issue: 45 (Bahar-Spring 2018)-ISSSN: 1301-0077:371-408.
• TALİ, Ş. (2021). “Ordu Fatsa Bolaman Hazinedaroğulları Aile Mezarlığı Mezar Taşları”, Tarihi ve Kültürel Boyutları ile Ordu II, Erzurum: Fenomen: 141-172.
• TİBET, A.-IŞIN, E.-YELKENCİ, D. (1996). “Yenikapı Mevlevîhânesi Haziresi” İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri”. Cımetıéres et Tradıtıons Funéraıres Dans Le Monde Islamıque, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TUNÇEL, G. (1989). Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• TÜFEKÇİOĞLU, A.-GÜNDOĞDU, O. (2016). “Üsküdar-Ahmediye Külliyesi Haziresi Meyve Tasvirli Mezar Taşları”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi Journal of the Fine Arts Institute (GSED), 36:173-191. YENİ, Ö. (2009). Sinop Arkeoloji Müzesinde Sergilenen Türk-İslam Dönemi Mezar Taşları. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).