Deizm Üzerine Felsefi Bir İnceleme

Year 2025, Volume: 24 Issue: 2, 784 - 807, 30.09.2025

Dr. Tuğşat Güzeloğlu , Muhammed Usame Karadeniz

Abstract

Bu çalışma, deizmin Tanrı tasavvuru, teistik dinlerden ayrışma noktaları, bilimle kurduğu ilişki ve felsefi temelleri çerçevesinde kapsamlı bir değerlendirme sunmaktadır. Deizm, Tanrı’nın varlığını akıl yoluyla kabul eden ancak bu Tanrı’ya vahiy, mucize ve sürekli müdahale gibi nitelikler atfetmeyen bir anlayış olarak konumlanır. Tanrı evrenin yaratıcısıdır, fakat yaratım eyleminin ardından evrene müdahale etmez; bu durum, evrensel düzenin sürekliliği ve insan özgürlüğünün korunması açısından merkezi bir ilke olarak savunulur. Çalışma, deizmin tarihsel arka planını incelerken Hristiyan dogmatizmine karşı bir tepki olarak yükselişini, Aydınlanma, Rönesans ve Reform hareketleriyle etkileşimini ele alır. Bu süreçte Newtoncu mekanik evren modeli, Kopernik devrimi, Galileo ve Bacon’un bilimsel katkıları, deist düşüncenin bilimle uyumlu bir din anlayışı geliştirmesine zemin hazırlar. Deizm, bilim ve din çatışmasına çözüm getiren bir pozisyon olarak, Tanrı’nın yaratıcı fakat müdahalesiz bir ilke olduğunu savunur. Felsefi olarak, deizmin metafizik ve epistemolojik temelleri, Parmenides’in değişmeyen varlık anlayışı, Aristoteles’in ilk hareket ettiricisi, Leibniz’in optimum düzen görüşü gibi klasik figürlerle ilişkilendirilir. Ayrıca çağdaş felsefede, Swinburne ve Davies gibi düşünürler aracılığıyla, Tanrı’nın doğa yasalarıyla uyumlu bir yaratıcı olarak tasavvur edilmesi tartışılmaya devam etmektedir. Bu bağlamda deizm, akıl ve doğa üzerinden Tanrı’ya ulaşmaya çalışan, vahiy ve dogmaları reddeden, bilimsel yöntemle çatışmayan bir inanç sistemi olarak tanımlanır.

Keywords

Deizm , Bilim , Felsefe , Din , Akıl.

A Phılosophıcal Examınatıon On Deısm

Abstract

This study provides a comprehensive assessment of deism’s conception of God, its points of divergence from theistic religions, its relationship with science, and its philosophical foundations. Deism is positioned as an understanding that accepts the existence of God through reason, but does not attribute qualities such as revelation, miracles, and constant intervention to this God. God is the creator of the universe, but does not intervene in the universe after the act of creation; this situation is defended as a central principle for the continuity of the universal order and the protection of human freedom. While examining the historical background of deism, the study examines its rise as a reaction against Christian dogmatism and its interaction with the Enlightenment, Renaissance, and Reformation movements. In this process, the Newtonian mechanical universe model, the Copernican revolution, and the scientific contributions of Galileo and Bacon paved the way for deist thought to develop a religious understanding compatible with science. As a position that provides a solution to the conflict between science and religion, deism argues that God is a creative but non-interventional principle. Philosophically, the metaphysical and epistemological foundations of deism are associated with classical figures such as Parmenides’ understanding of unchanging being, Aristotle’s first mover, and Leibniz’s view of optimum order. In addition, in contemporary philosophy, the idea of God as a creator in harmony with the laws of nature continues to be discussed through thinkers such as Swinburne and Davies. In this context, deism is defined as a belief system that tries to reach God through reason and nature, rejects revelation and dogmas, and does not conflict with the scientific method.

Keywords

Deism , Science , Philosophy , Religion , Reason.

References

• Armstrong, K. (1998). Tanrı’nın Tarihi (çev. O. Özel vd.). Ankara: Ayraç Yayınları.
• Aydın, M. (1990). Din Felsefesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Brooke, J. H. (1991). Science and Religion: Some Historical Perspectives. Cambridge: University Press.
• Cevizci, A. (2002). Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Cevizci, A. (2007). Aydınlanma Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi.
• Copleston, F. (2003). A History of Philosophy. (Vol. I) London: Continuum.
• Coşkun, İ. (2017). Modern Çağ Deizminin Nedenleri ve Sonuçları. Uluslararası Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm. (ed. Vecihi Sönmez vd., ss. 41-70). Van: Ensar Neşriyat.
• Davies, P. (1992). The Mind of God. London: Penguin Books.
• Descartes, R. (2007). Felsefenin İlkeleri, (çev. M. Akın). İstanbul: Say Yayınları.
• Diarmaid, M. (2004). The Reformation: A History. New York: Penguin Books.
• Dorman, E. (2017). Tarihsel ve Teolojik Açıdan Deizm ve Eleştirisi. Uluslararası Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm. (ed. Vecihi Sönmez vd., ss. 217-242). Van: Ensar Neşriyat.
• Düzgün, Ş. A. (2017). Deizm: Öncü İsimler ve Temel Doktrin. Uluslararası Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm. (ed. Vecihi Sönmez vd., ss. 3-13). Van: Ensar Neşriyat.
• Garber, D. (2001). Descartes Embodied: Reading Cartesian Philosophy Through Cartesian Science. Cambridge: University Press.
• Gay, P. (1995). The Enlightenment: An Interpretation. New York: W.W. Norton.
• Jolley, N. (1984). Leibniz and Locke: A Study of the New Essays on Human Understanding. Oxford: Oxford University Press.
• Karadaş C. (ed.) (2019). İnanç Konusunda Bilinmesi Gereken 88 soru. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Koyré, A. (1997). From the Closed World to the Infinite Universe. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
• Koyré, A. (2002). Bilim Tarihi Yazıları (çev. K. Dinçer). Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
• Kristeller, P. O. (1979). Renaissance Thought and its Sources. New York: Columbia University Press.
• Küçükalp, K. & Cevizci, A. (2014). Batı Düşüncesi Felsefi Temeller. İstanbul: İsam Yayınları.
• Küçükalp, K. (2012). Modern Bilim ve Tekniğe Yönelik Değerlendirmeleri Bağlamında Heidegger’in Modernizm Eleştirisi. Hece: Medeniyet Özel Sayısı 16/186-187-188, 500-513.
• Mason, S. (2013). Bilimler Tarihi. (çev. U. Daybelge). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Paine, T. (1794). The Age of Reason. New York: Citadel Press.
• Ruse, M. (2001). Can a Darwinian be a Christian?. Cambridge: Cambridge University Press.
• Russell, B. (1997). Din ile Bilim. (çev. A. Göktürk). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Sorabji, R. (1988). Matter, Space, and Motion: Theories in Antiquity and Their Sequel. New York: Cornell University Press.
• Swinburne, R. (2004). The Existence of God. Oxford: Clarendon Press.
• Weber, A. (1998). Felsefe Tarihi. (çev. V. Eralp). İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Westfall, R. (1993). The Life of Isaac Newton. Cambridge: Cambridge University Press.
• Yıldırım, C. (1997). Bilimsel Düşünme Yöntemi. Ankara: Bilgi Yayınları.