Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı Kent Yapısında Çarşının Konumu ve Mekânsal Kurgusu Üzerine Bir İrdeleme

Year 2021, , 506 - 517, 15.06.2021

Saide Selin Eray , İzzettin Kutlu

https://doi.org/10.35674/kent.847196

Cited By: 3

Abstract

Birçok kent merkezinde çarşı unsuru, kentin en önemli parçalarından biri olmaktadır ve kent ekonomisinin nabzının attığı kamusal bir mekân olarak bilinmektedir. Çarşı, sadece ticari faaliyetlerin yapıldığı bir alan olmayıp aynı zamanda üretim yapılan ve birçok farklı işlevdeki sosyal tesisi de içinde barındıran bir sistemdir. Bu sistem, genellikle şehir hayatının merkezini oluşturmaktadır. Dolayısı ile kent araştırmalarında çarşı unsuru önemli bir değer taşımaktadır. Bu çalışma, Anadolu kentlerindeki çarşı unsurunun, tarihsel sürecini inceleyerek kent dokusunda çarşının ortaya çıkışı ve geçtiği evreleri ele almaktadır. Anadolu topraklarında çarşı değişim ve gelişimini belirgin özellikleri ile yansıtmak amacıyla; Selçuklu ve Osmanlı dönemleri olmak üzere Anadolu’da önemli eserler inşa eden iki dönem karşılaştırılmıştır. Bu amaç doğrultusunda çalışmada, öncelikle Selçuklu kent sisteminde ticari merkezin oluşumuna ve çarşının bu merkezdeki önemine değinilmiştir. Selçuklu döneminin ardından, kentlerde ticari sistemin ve çarşı kültürünün Osmanlı devleti ile beraber uğradığı değişimler değerlendirilmiştir. Çarşı ve içinde bulundurduğu birimleri ve işlevlerini açıklamak adına üç örnek çarşı kısaca irdelenmiştir. İlk örnek, kuruluşunun temelleri Selçuklu dönemine dayanan, Konya kentinin merkezinde bulunan ve farklı dönemler içerisinde değişimlere uğramasına rağmen halen varlığını sürdüren Konya Kapalı çarşı ve bedestenidir. İkinci örnek, Bursa kentinde bulunan kapalı çarşıdır. Son örnek ise Osmanlı kent-merkez gelişimi bağlamında dünyanın en büyük çarşılarından biri olan İstanbul Kapalıçarşı’sıdır. Çalışmanın sonucunda, çarşı unsurunun Selçuklu kent morfolojisindeki yeri ve özellikleri ile birlikte Osmanlı döneminde geçirdiği sosyo-ekonomik evreler ortaya çıkarılmıştır. Dönem içerisinde değişimlerin karşılaştırıldığı çalışmada, geçiş süreçlerinde ticari merkez ve çarşı özelliklerinin nasıl etkilendiği tartışılmıştır.

Keywords

Çarşı, Selçuklu dönemi, Osmanlı dönemi, tarihi ticari yapılar, İstanbul Kapalıçarşı.

An Analysis on the Location and Spatial Construction of The Bazaar in The Seljuk and Ottoman Urban Structure in Anatolia

Abstract

Bazaar is known as an economic pulse of a city. This study describes the emergence and stages of the bazaar in Anatolian cities by evaluating the commercial constructions of the Seljuk and Ottoman periods and their historical evolution. In order to explain bazaar and its units and functions, three bazaars are analyzed in this study. The first one is the Konya Grand Bazaar. Despite of the changes that this bazaar has undergone in diverse periods, its first foundation dates back to the Seljuk period. The Second example is in Bursa and the third one is the Istanbul Grand Bazaar in the context of Ottoman city-center development. While this study analyses the features of the bazaar in the Seljuk city morphology through literature review, it also deals with the socio-economic stages of the Ottoman Empire in various periods. Consequently, a comparison method explains how these changes has affected the characteristics of the commercial center and the bazaar in The Seljuk and Ottoman cities based on the analyzed case studies.

Keywords

Bazaar, Seljuk period, Ottoman period, historical commercial constructions, Istanbul Grand Bazaar.

References

• Akozan, F. (2011). İstanbul'un Kapalı Çarşısı. Tarih Dergisi, 0 (32), 759-770.
• Aktüre, S. (1987). Mimarbasi Sinan and the Building Policies of the Ottoman State. A. Carucci (Ed.), Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre 1-2, 98-105. Roma.
• Aktüre, S. (1997). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri. İstanbul: 2.Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Baş, A. ve Bozkurt, D. (2003). Konya Bedesteni. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 507-529.
• Cerasi, M. (1999). Osmanlı Kenti, Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi. (E. Işın, çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cezar, M. (1983). Typical Commercial Buildings of The Ottoman Classical Period And The Ottoman Construction System. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Dede, R. (2010). Bursa Tarihi Kapalı Çarşı'da Kentsel Dış Mekan Organizasyonu Açısından Analitik Bir İnceleme. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa.
• Dedeoğlu, R. (2007). Punto, http://punto-punto.blogspot.com/2007/01/meraklsna-kapalar-plan.html adresinden alındı (21.07.2020).
• Dumont, P. ve Georgeon , F. (1999). Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, 2. Baskı, Çeviren: A. Berktay, Tarih Vakfı. İstanbul: Yurt Yayınları.
• Elit World. (2020). Kapalı Çarşı’nın Tarihi Hikayesi. https://www.eliteworldhotels.com.tr/blog/kapali-carsinin-tarihi-hikayesi.55.aspx adresinden alındı (28.07.2020).
• Ergenç, Ö. (1995). Osmanlı klasik dönemi kent tarihçiliğine katkı: XVI. yüzyılda Ankara ve Konya (1). Ankara Enstitüsü Vakfı.
• Eriçok, A. K. (2014). Bursa Tarihi Ticaret Merkezinde 16. Yüzyıldan Günümüze Ticari Fonksiyonların Değişimi. Planlama Dergisi, 24 (3), 173-181.
• Ertuğrul, A. (2009). XIX. Yüzyılda Osmanlı'da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (13), 293-312.
• Faroqhi, S. (2000). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Halaç, H.H. ve Ergün, R. (2020). Anadolu bedestenlerinin mevcut durumları üzerine bir inceleme, Kesit Akademi, 6(23), 130-148
• İnan, K. (1996). Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 119-133.
• Kejanlı, D. (2010). Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Kent Sistemi, Kale ve Merkez-Çarşı gelişimi, e-Journal of New. E-Journal of New World Sciences Academy, 5 (3), 287-303.
• Ortaylı, İ. (1977). İstanbul’un mekansal yapısının tarihsel evrimine bir bakış. Amme İdaresi Dergisi, 10(2), 77-97.
• Özcan, K. (2005). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Sistemi ve Kent Modelleri. (Yayımlanmamış doktora tezi), Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.
• Özcan, K. (2006). Anadolu-Türk Kent Tarihinden Bir Kesit: Selçuklu Döneminde Anadolu-Türk Kent Modelleri, Bilig, 38, 161-184.
• Özcan, K. (2010). Erken Dönem Anadolu–Türk Kenti Anadolu Selçuklu Kenti ve Mekânsal Ögeleri, Bilig, 55, 193-220. Özdeş, G. (1998). Türk çarşıları. Ankara: Tepe Yayınları.
• Şahi̇nalp, M. S. ve Günal, V. (2016). Osmanlı Dönemi Anadolu Şehirleri Çarşı Sisteminin Fonksiyonel Analizi. Electronic Turkish Studies, 11(8). 335-360.
• Tabakoğlu, A. (1985). Gerileme Devrine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Tanyeli, U. (1986). Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (XI.-XV. Yüzyıllar), (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Tanyeli, U. (1987). Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci: 11-15. yüzyıl. İstanbul: İTÜ Yayını.
• Tekeli, İ. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüşüm, Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tekeli, İ. (1999). Bursa’nın Tarihinde Üç Ayrı Dönüşüm Dönemi. 11. Uluslararası Yapı Yaşam Kongresi, Osmanlı Devletinin Kuruluşunun 700. Yıldönümünde Bursa ve Yöresi, Bursa, 6-8 Mayıs. 7-28.
• Tutal, O., ve Topcu, M. (2018). Thinking with Universal Design in Historical Environment. International Journal of Architecture & Planning, Cilt 6, Special Issue, 63-80.
• Uysal, M. (2004). Tarihi merkezlerde ticaret mekanlarının değişim/dönüşüm analiz yaklaşımı; Konya, Kayseri, Sivas örneği. (Yayımlanmamış doktora tezi), Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.
• Ülgener, S. (1991). İktisadî Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul, Der Yayınları.
• Yenal, E. (1996). Osmanlı Başkenti, Osmanlı Kenti Bursa, Bir Masaldı Bursa, E. Yenal (Ed.). Yapı Kredi Yayınları.
• Yenen, Z. (1987). Vakıf Kurumu İmaret Sistemi Bağlamında Osmanlı Dönemi Türk Kentlerinin Kuruluş ve Gelişim İlkeleri, (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Yılmazçelik, İ. (1995). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.