Türkiye’de İklim Değişikliğine Uyum Bağlamında Suya Duyarlı Kentsel Planlama ve Tasarım Yaklaşımlarının Önemi

Year 2024, Volume: 17 Issue: 5, 1611 - 1638, 17.09.2024

Hale Mamunlu Kocabaş

https://doi.org/10.35674/kent.1516739

Abstract

20. yüzyılın ortalarından itibaren sanayileşme devrimi sonrası yaşanan hava, su ve toprak kirliliği vb. çeşitli çevre sorunlarının önlenmesi, etkilerinin azaltılması ve sürdürülebilir gelişmenin sağlanmasına yönelik çalışmalar, 1970li yıllardan günümüze dek iklim değişikliği ile içeriği daha da genişleyen bir şekilde uluslararası platformda çözüm aranan konulardandır. Ülkemizde su kaynakları iklim değişikliği, artan nüfus sayısı, hızlı kentleşme sebepleri başta olmak üzere hızla tükenmektedir. Uluslararası göstergelere göre Türkiye su stresi altındaki ülkeler arasındadır. Bu çalışmanın amacı ülkemizde iklim değişikliği bağlamında özellikle su kaynaklarının korunarak geliştirilmesi, sürdürülebilir kullanımı, verimliliğin arttırılması ve bunlara ek olarak kuraklık, sel ve taşkın benzeri doğal afet risklerinin azaltılmasına yönelik “suya duyarlı kentsel planlama ve tasarım” çalışmalarının geliştirilmesinin gerekliliğini ortaya koymaktır. Çalışmada iklim değişikliği bağlamında su kaynaklarının üzerinde artan baskılar sebebiyle uluslararası tartışmalar ışığında, yenilikçi yaklaşımlarla ele alınmasının önemi ve literatürde suya duyarlı kentsel planlama ve tasarım yaklaşımlarının gelişen içeriği üzerinde durulmuştur. Türkiye’de suya duyarlı şehirler oluşturulması koşulları mevcut yasal ve yönetsel yapı içerisinde irdelenmektedir. Ülkemizde yapılan değerlendirmeler ışığında su kaynaklarının artan baskılar sebebiyle yok olmaya başlaması sebebiyle sürdürülebilir, verimli ve akılcı kullanımı zorunludur. Başta kentlerde olmak üzere suya duyarlı mekânsal planlama ve tasarım yaklaşımlarının uygulanmaya başlanması acilen gerekmektedir. Bu bağlamda yasal ve yönetsel yapının AB’ye uyum süreci içinde gelişmesi ve fırsat sunması sebebiyle uygulamaların kamu eliyle özendirilerek teşvik edilmesi, kurumlar arası ve toplum iş birliği içinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir.

Keywords

İklim Değişikliği, Su Yönetimi, Afet Riski, Suya Duyarlı Kentsel Planlama, Suya Duyarlı Kentsel Tasarım

The Importance of Water-Sensitive Urban Planning and Design Approaches in the Context of Adaptation to Climate Change in Turkey

Abstract

ABSTRACT
Air, water and soil pollution, etc., that occurred after the industrialization revolution from the middle of the 20th century. Studies aimed at preventing various environmental problems, reducing their effects and ensuring sustainable development are among the issues that have been sought for solutions on the international platform, the content of which has expanded further with climate change since the 1970s. Water resources in our country are rapidly depleting due to climate change, increasing population and rapid urbanization. According to international indicators, Türkiye is among the countries under water stress. The aim of this study is to reveal the necessity of developing "water-sensitive urban planning and design" studies in order to protect and develop water resources, especially in the context of climate change, and also to use them sustainably, increase their efficiency, and protect them from natural disaster risks such as floods.
In this study, the importance of addressing water resources with innovative approaches in the light of international discussions due to the increasing pressures on water resources in the context of climate change and the developing content of water-sensitive planning and design approaches in the literature are emphasized. The subject is examined within the current legal and administrative structure of the conditions for creating water-sensitive cities in Turkey. In light of the evaluations made in our country, sustainable, efficient and rational use of water resources is mandatory as they begin to disappear due to increasing pressures. It is urgent to switch to water-sensitive planning and design approaches, especially in our cities. In this context, since the legal and administrative structure develops within the EU harmonization process and provides opportunities, practices should be encouraged and encouraged by the public and carried out in inter-institutional and social cooperation.

Keywords

Water Sensitive Urban Design, Climate Change, Water Management, Disaster Risk, Water Sensitive Urban Planning

References

• 831 Sayılı Sular Hakkında Kanun. (1926). T.C. Resmî Gazete, 368. 28 Nisan 1926. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=831&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=3. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• 2006/27 nolu Dere Yatakları ve Taşkınlarla ilgili Başbakanlık Genelge. (2006). T.C. Resmî Gazete, 26284. 09 Eylül 2006. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/09/20060909-3.htm. Erişim Tarihi: 12.07.2024.
• 2010/5 nolu Akarsu ve Dere Yataklarının Islahı Hakkında Başbakanlık Genelgesi. (2010). T.C. Resmî Gazete, 28444. 20 Şubat 2010. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2010/02/20100220-17.htm. Erişim Tarihi: 12.07.2024.
• 2012/7 Sayılı Su Yönetimi Koordinasyon Kurulu Hakkında Başbakanlık Genelgesi. (2012). T.C. Resmî Gazete, 28239. 20 Mart 2012. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/03/20120320-9.htm. Erişim Tarihi: 15.07.2024.
• 4373 Sayılı Taşkın Sulara ve Su Baskınlarına Karşı Korunma Kanunu. (1943). T.C. Resmî Gazete, 5310. 14 Ocak 1943. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.3.4373.pdf. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu. (2004). T.C. Resmî Gazete, 25531. 23 Temmuz 2004. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5216&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5 . Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• 6200 Sayılı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nce Yürütülen Hizmetler Hakkında Kanun. (1953). T.C. Resmî Gazete, 8592. 18 Aralık 1953. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=6200&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=3. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• 6305 Sayılı Afet Sigortaları Kanunu. (2012). T.C. Resmî Gazete, 28296. 18 Mayıs 2012. http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6305.pdf. Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• 6306 Sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkındaki Kanun. (2012). T.C. Resmî Gazete, 28309. 31 Mayıs 2012. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/05/20120531-1.htm. Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• 7335 Sayılı Paris Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun. (2021). T.C. Resmî Gazete, 31621. 07 Ekim 2021. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/10/20211007-7.pdf . Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği. (2022). T.C. Resmî Gazete, 31760. 24 Şubat 2022. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5211&MevzuatTur=21&MevzuatTertip=5. Erişim Tarihi: 12.07.2024.
• Australian Government. (2024). Water Agencies. Department of Climate Change, Energy, The Environment and Water. https://www.dcceew.gov.au/water/policy/policy/water-agencies. Erişim Tarihi: 10.06.2024.
• BBC News-Türkçe. (2015, 25 Şubat). Kaybolan Göl Aral’ın Hikayesi. https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/02/150225_gch_aral_denizi. Erişim Tarihi: 06.06.2024.
• BM-Birleşmiş Milletler Türkiye. (2015). Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları. https://turkiye.un.org/tr/sdgs. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinde Değişiklik Yapılmasına Dair Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi. (2023). T.C. Resmî Gazete, 32384. 29 Kasım 2023. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2023/11/20231129-17.pdf. Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• Değişen İklime Uyum Çerçevesinde Su Verimliliği Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2023-2033) Cumhurbaşkanlığı Genelgesi (2023). T.C. Resmî Gazete, 32180. 4 Mayıs 2023. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2023/05/20230504-6.pdf. Erişim Tarihi: 03.06.2024.
• Donatti, C. I., Nicholas, K., Fedele, G., Delforge, D., Speybroeck, N., Moraga, P., Blatter, J., Below, R., & Zvoleff, A. (2024). Global hotspots of climate-related disasters. International Journal of Disaster Risk Reduction, 104488. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2024.104488. Erişim Tarihi: 12.07.2024.
• EU-European Union-Climate ADAPT. (2024). Adaptation Option-Water sensitive urban and building design. https://climate-adapt.eea.europa.eu/en/metadata/adaptation-options/water-sensitive-urban-and-building-design . Erişim Tarihi: 01.07.2024.
• EU-European Union-Water. (t.y.). Water Framework Directive. Directorate-General for Environment. https://environment.ec.europa.eu/topics/water/water-framework-directive_en. Erişim Tarihi: 01.07.2024.
• EM-DAT-The International Disaster Database, Center for Research on the Epidiomiology of Disasters. (2024). 2023 Disasters in Numbers. https://files.emdat.be/reports/2023_EMDAT_report.pdf. Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• EPA-United States Environmental Protection Agency. (2024). Green Infrastructure. https://www.epa.gov/green-infrastructure. Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• EPA-United States Environmental Protection Agency. (2023). Water Sense at Work, Best Management Practices for Commercial and Institunional Facilities. https://www.epa.gov/system/files/documents/2023-05/watersense-at-work_Section_1.1_Intro.pdf. Erişim tarihi: 02.07.2024.
• Euronews. (2024). İngiltere’de Henk Fırtınası’nda nehirler ve kanallar taştı, 300’den fazla sel oldu. © Jamie Lashmar/PA. https://tr.euronews.com/2024/01/06/ingilterede-henk-firtinasinda-nehirler-ve-kanallar-tasti-300den-fazla-sel-oldu. Erişim Tarihi: 06.06.2024.
• Euronews. (2024a). Afganistan’da sel: 300’den fazla kişi öldü; binden fazla ev yıkıldı. © Mehrab
• Ibrahimi/Copyright 2024 The AP. https://tr.euronews.com/2024/05/11/afganistanda-sel-300den-fazla-kisi-oldu-binden-fazla-ev-yikildi. Erişim Tarihi: 06.06.2024.
• Euronews. (2024b). Çin’in büyükşehirlerinin neredeyse yarısı her yıl 3 milimetre batıyor. © AP/Chinatopix. https://tr.euronews.com/2024/04/19/cinin-buyuk-sehirlerinin-neredeyse-yarisi-her-yil-3-milimetre-batiyor. Erişim Tarihi: 06.06.2024.
• FEMA-An official website of the U.S. Department of Homeland Security. (t.y.). https://www.fema.gov. Erişim Tarihi: 05.05.2017.
• Google Earth Haritalar. (2024). [Meke Gölü]. https://earth.google.com/web/search/meke+g%c3%b6l%c3%bc/@37.69067742,33.6. Erişim Tarihi: 02.07.2024.
• Google Earth Haritalar. (2024a). [Marmara Havzası] https://earth.google.com/web/@41.10441594,28.80252357,140.59184809a,208338.18804469d,35y,0h,0t,0r. Erişim Tarihi: 02.07.2024.
• Göncüoğlu, B. (2023). Çin’de Su Krizi ve Sel Baskını ile Mücadelede Yeni Bir Metod: Sünger Şehirler. Arkitera Dergisi. https://www.arkitera.com/haber/cinde-su-krizi-ve-sel-baskini-ile-mucadelede-yeni-bir-metod-sunger-sehirler/. Erişim Tarihi: 12.06.2024.
• GWP-Global Water Partnership. (t.y.). Dublin-Rio Principles. https://www.gwp.org/contentassets/05190d0c938f47d1b254d6606ec6bb04/dublin-rio-principles.pdf. Erişim Tarihi: 01.06. 2024.
• Havza Yönetimi Merkez Kurulu, Havza Yönetim Heyetleri ve İl Su Yönetimi Koordinasyon Kurullarının Teşekkülü, Görevleri, Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Tebliğ. (2019). T.C. Resmî Gazete, 30659. 18 Ocak 2019. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/01/20190118-8.htm. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• Hoyer, J. D, Dickhaut, W., Kronawitter, L., Weber, B. (2011). Water Sensitive Urban Design-Principles and Inspiration for Sustainable Stormwater Management in the City of the Future. Projectreport. 018530 -SWITCH Sustainable Water Management in the City of the Future- Integrated Project Global Change and Ecosystems. https://www.hcu-hamburg.de/fileadmin/documents/Research/Forschungsgruppen/REAP/WD_Publikationen/Hoyer_Dickhaut_Kronawitter_Weber_Manual_WSUD_2011.pdf.Erişim Tarihi: 04.06.2024
• IPCC- Intergovernmental Panel on Climate Change. (2014).5. Assestment Report, Chapter 13: Sea Level Change. https://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_Chapter13_FINAL.pdf . Erişim Tarihi: 10.06.2024.
• New Waterways. (2024). Water Sensitive Urban Design. https://www.newwaterways.org.au/about-us/water-sensitive-urban-design/ . Erişim Tarihi: 12.07.2024.
• Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği (2017). T.C. Resmî Gazete, 30113. 03 Temmuz 2017. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=23722&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5. Erişim Tarihi: 06.07.2024.
• Su Havzalarının Korunması ve Yönetim Planlarının Hazırlanması Hakkında Yönetmelik. (2012). T.C. Resmî Gazete, 28444. 17 Ekim 2012. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/10/20121017-2.htm. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• Su Havzalarının Korunması ve Yönetim Planlarının Hazırlanması Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. (2017). T.C. Resmî Gazete, 30224. 28 Ekim 2017. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/10/20171028-9.htm. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• SUEN- Türkiye Su Enstitüsü. (2021). Suya Duyarlı Şehirler. Türkiye Su Enstitüsü Yayını. Yazar: Hayriye Eşbah Tunçer. https://drive.google.com/file/d/1kddmp0iLt9FAribcAXWr1EGnpyffA4wI/view. Erişim Tarihi: 02.06.2024.
• Taşkın Yönetim Planlarının Hazırlanması, Uygulanması ve İzlenmesine İlişkin Yönetmelik. (2016). T.C. Resmî Gazete, 29710. 12 Mayıs 2016. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/05/20160512-6.htm. Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2012). Türkiye Cumhuriyeti İklim Değişikliği Eylem Planı (2011-2023). Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü. İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı. https://webdosya.csb.gov.tr/db/iklim/editordosya/file/eylem%20planlari/Iklim%20Degisikligi%20Eylem%20Plani_TR.pdf. Erişim tarihi: 15.07.2024.
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2019). Avrupa Birliği İklim Politikaları. İklim Değişikliği Eğitim Modülleri Serisi 3. Hazırlayan Nuran Talu. Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü. https://www.iklimin.org/moduller/abpolitikalari.pdf . Erişim Tarihi: 07.08.2024.
• T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2023). 2022 Yılı Meteorolojik Afetler Değerlendirmesi Raporu. Meteoroloji Genel Müdürlüğü. https://www.mgm.gov.tr/FILES/genel/raporlar/2022afet.pdf. Erişim Tarihi: 12.07.2024.
• T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2024). Habitat Konferansları. https://habitat.csb.gov.tr/yeni-kentsel-gundem-new-urban-agenda-i-5733. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2024a). Kuraklık Analizi Verileri. Meteoroloji Genel Müdürlüğü. https://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/kuraklik-analizi.aspx. Erişim Tarihi: 12.07.2024.
• T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2024b). İklim Değişikliğine Uyum Stratejisi ve Eylem Planı (2024-2030). İklim Değişikliği Başkanlığı. https://iklim.gov.tr/db/turkce/icerikler/files/%C4%B0klim%20De%C4%9Fi%C5%9Fikli%C4%9Fine%20Uyum%20Stratejisi%20ve%20Eylem%20Plan_%202024-2030.pdf. Erişim tarihi: 15.07.2024.
• T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD). (2018). Türkiye 2010-2017 Doğa Kaynaklı Afet Olayları. https://www.afad.gov.tr/kurumlar/afad.gov.tr/23139/files/TR-A1-450DPI-AFETLER_2010_2017_09012018.pdf. Erişim Tarihi: 15.06.2024.
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı. (2016). İklim Değişikliğinin Su Kaynaklarına Etkisi Projesi Nihai Raporu. https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/iklim%20değişikliğinin%20su%20kaynaklarına%20etkisi/Iklim_NihaiRapor.pdf. Erişim Tarihi: 07.07.2024.
• T.C.Tarım ve Orman Bakanlığı. (2019). Ulusal Su Planı (2019-2023). https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/NHYP%20DEN%C4%B0Z/ULUSAL%20SU%20PLANI.pdf. Erişim Tarihi: 15.07.2024.
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı. (2023). Su Verimliliği Seferberliği. Su Yönetimi Genel Müdürlüğü. https://www.suverimliligi.gov.tr/su-verimliligi-seferberligi/. Erişim Tarihi: 02.07.2024.
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı. (2023a). Değişen İklime Uyum Çerçevesinde Su Verimliliği Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2023-2033). Su Yönetimi Genel Müdürlüğü. https://suverimliligi.gov.tr/wp-content/uploads/2023/09/SU-VERIMLILIGI-STRATEJI-BELGESI-ve-EYLEM-PLANI_dikey_260923.pdf. Erişim Tarihi: 07.07.2024.
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı. (2024). Taşkın Yönetim Planları. Su Yönetimi Genel Müdürlüğü. https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Sayfalar/Detay.aspx?SayfaId=53. Erişim Tarihi: 07.07.2024.
• TÜİK-Türkiye İstatistik Kurumu. (2023). Su ve Atık su İstatistikleri-2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Su-ve-Atiksu-Istatistikleri-2022-49607. Erişim tarihi: 01.07.2024 .
• TÜİK-Türkiye İstatistik Kurumu. (2024). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları-2023. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2023-49684#:~:text=T%C3%BCrkiye'de%20ikamet%20eden%20n%C3%BCfus,9'unu%20ise%20kad%C4%B1nlar%20olu%C5%9Fturdu. Erişim tarihi: 10.07.2024.
• Ulusal Havza Yönetim Stratejisi (2014-2023) Kurul Kararı. (2014). T.C. Resmî Gazete, 29050. 4 Temmuz 2014. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/07/20140704-23.htm. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• Ulusal Kuraklık Yönetimi Strateji Belgesi ve Eylem Planı Genelgesi. (2017). T.C. Resmî Gazete, 30170. 31 Ağustos 2017. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/08/20170831-16.pdf. Erişim Tarihi: 13.07.2024.
• UN-United Nations. (t.y.). Conferences, Environment and Sustainable Development, https://www.un.org/en/conferences/environment. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• UNDDR- United Nations Office for Disasters Risk Reduction. (2015). Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030. https://www.undrr.org/publication/sendai-framework-disaster-risk-reduction-2015-2030. Erişim Tarihi: 05.06.2024.
• UNDP-United Nations Development Programme. (2021). UNDP’s Climate Promise in Action in Asia and the Pacific. https://www.undp.org/asia-pacific/news/undps-climate-promise-action-asia-and-pacific. Erişim tarihi: 21.06.2024.
• UNESCO-United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. (2020). The United Nations World Water Development 2020- Water and Climate Change Report. Digital Library. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000372985.locale=en. Erişim Tarihi: 02.07.2024.
• UN-Habitat. (2017). New Urban Agenda. HABITAT III- United Nations Conference on Housing and Sustainable Urban Development Report. https://habitat3.org/wp-content/uploads/NUA-English.pdf. Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• UN-Habitat-The United Nations Human Settlements Programme. (2024). Climate Change. https://unhabitat.org/topic/climate-change. Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• UN-Water-The United Nations Water Programme. (t.y.). Water Facts. https://www.unwater.org/water-facts. Erişim Tarihi: 02.06.2024.
• WMO-World Meteorological Organization. (2021). Atlas of Mortality and Economic Losses from Weather, Climate and Water Extremes (1970–2019). WMO-No. 1267. https://unfccc.int/sites/default/files/resource/2021.09.20%20-%20WMO%20Atlas%201970-2019.pdf . Erişim Tarihi: 11.07.2024.
• Yağmursuyu Toplama, Depolama ve Deşarj Sistemleri Hakkında Yönetmelik. (2017). T.C. Resmî Gazete, 30105. 23 Haziran 2017. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/06/20170623-8.htm. Erişim Tarihi: 16.06.2024.
• World Bank Group. (2024). Urban Population Datas. https://data.worldbank.org/indicator/SP.URB.TOTL.IN.ZS). Erişim Tarihi: 10.07.2024.
• WWF-Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı. (2014). Türkiye’nin Su Ayak İzi Raporu, Su Üretim ve Uluslararası İlişkisi. http://awsassets.wwftr.panda.org/downloads/su_ayak_izi_raporweb.pdf. Erişim Tarihi: 01.06. 2024.