Su Kaynaklarının Kentsel Dönüşümü Belirleyiciliği Üzerine: Elazığ Kenti Örneği

Year 2025, Volume: 18 Issue: 4, 2363 - 2388, 15.07.2025

Turgay Öz , Ömer Faruk İncili , İlhan Oğuz Akdemir

https://doi.org/10.35674/kent.1592814

Abstract

Kentlerdeki yoğun nüfusun su ihtiyacı, su kaynaklarına bağımlılığı ve çeşmelerin gelişimini zorunlu kılmıştır. Kent isale hatlarının inşasından önce, tamamen çeşme ve su kaynaklarına bağımlı gelişen kent makroformu, tarihi bilinen tüm kentlerde, suya bağımlı bir kentleşme modeli meydana getirmiştir. Elazığ'da, 1947'ye kadar kent gelişimi su kaynakları ve çeşmelere bağlı kabaca dairevi bir model gösteriyordu. Sonraki süreçte su kaynağına olan bağ(ım)lılık azalınca, yol boyu gelişen ve akslar halinde büyüyen yeni bir süreç başlamış oldu. Model; Elâzığ ve tüm Dünyadaki kentler için geçerli bir mantığı sembolize etmektedir. Önceleri tamamen kullanım ve içme suyu kaynağı olarak hayati önem arz eden çeşmeler, sonraki süreçte yerli halk tarafından sadece temiz içme suyunun karşılandığı güvenilir su kaynakları olarak varlığını sürdürmüşlerdir. Sanayi ve teknoloji dönemine kadar Elazığ’da ve diğer yerleşim birimlerinde çeşmeler; sadece içme suyu ihtiyacından öte, toplanma, sosyalleşme, yönlendirme ve kültürel mekânları olarak kentteki kamusal görünürlüğün artışının da sebebi olarak görülmelidir. Çalışmanın amacı kentsel gelişim sürecinin su kaynaklarına bağımlı olarak meydana gelmesinin ortaya konulması ve sonraki süreçte bu kaynak ve çeşmelerin farklı fonksiyon kazanması süreçlerinin ortaya konulması olacaktır. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden olan durum analizi tekniğinden faydalanılmıştır. Kent içi arazi çalışmalarıyla çeşme ve kaynakların lokalizasyonu yapılmış ve mekânsal haritalar üretilmiştir. Tüm bu çalışmalar kentsel gelişim ve çeşmeler arasında anlamlı birlikteliğin olduğu göstermiştir.

Keywords

Kentbilim , Kentsel Yayılma , Kent ve Su Kaynakları , Elazığ.

The Determination of Water Resources on Urban Transformation: A Case Study of Elazığ City

Abstract

The water need of the dense population in the cities necessitated the dependence on water resources and the development of fountains. Before the construction of the city transmission lines, the urban macroform that developed completely dependent on fountains and water resources created a water-dependent urbanization model in all the cities with known history. In Elazığ, until 1947, the urban development showed a roughly circular model dependent on water resources and fountains. In the following period, when the dependence on water resources decreased, a new process that developed along the road and grew in axes began. The model symbolizes a logic that is valid for Elazığ and all cities in the world. Fountains, which were of vital importance as a source of purely usable and drinking water in the past, later continued their existence as reliable sources from which only clean drinking water was met by the local people. At the point reached today, fountains in Elazığ and other settlements should be seen as the reason for the increase in public visibility in the city as places of gathering, socializing, guidance and culture, beyond just the need for drinking water. The aim of the study is to reveal the urban development process dependent on water resources and to reveal the processes of these resources and fountains gaining different functions in the following process. The situation analysis technique, which is one of the qualitative research methods, was used in the study. The localization of fountains and resources was done with urban field studies and spatial maps were produced. All these studies showed that there is a significant association between urban development and fountains.

Keywords

Urbanology , Urban Expansion , City and Water Resources , Elazığ.

References

• Akdemir, İ,O. (2013), “Elazığ’ın Kentleşme Sürecinin Coğrafi Analizi”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu. 23-25 Mayıs 2013, Elazığ, S.1033-1054
• Akkan, E. (1972), “Elazığ Ve Keban Barajı Çevresinde Coğrafya Araştırmaları”, A. Ü. Coğ. Araş. Der. Sayı: 5-6, S.176-188, Ankara
• Aktaş, A,F. (2009), “Elazığ İli Çeşmeleri”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sanat Tarihi Anabilim Dalı. Ankara.
• Aktüre, S. (2004). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aybay, N. (2006), “Üsküdar-Haydarpaşa Arası Kıyı Düzenlemesin Rekreasyonel Açıdan Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Çevre Tasarımı Yüksek Lisans Programı, 134 Sayfa, İstanbul.
• Aytaç, İ. (2017), “Harput’ta Çahpur Çeşmesi”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi. Cilt Iv, Sayı:1, Elazığ
• Bao, Chao, And Jianjun Zou. (2017), "Exploring The Coupling And Decoupling Relationships Between Urbanization Quality And Water Resources Constraint İntensity: Spatiotemporal Analysis For Northwest China." Sustainability 9.11: 1960
• Bulut, Y. Ve Atabeyoğlu, Ö. (2007), “Fountains As Urban Furniture İn Historical Urban Structure And Usage Culture: Erzurum City Case”, Building And Environment, 42(6), 2432-2438.
• Canpolat, F. A. (2019). Kentsel Değişimin Coğrafi Boyutları: Elazığ Örneği. Al Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 70-105.
• Canpolat, F. A., & Dağlı, D. (2020). Elazığ İli’nde Arazi Kullanımı Değişimi (2006-2018) ve Simülasyonu (2030). International Journal of Geography and Geography Education (42), 702-723. https://doi.org/10.32003/igge.746668
• Chanson, H. (1998), “Le Développement Historique Des Cascades Et Fontaines En Gradins”, La Houille Blanche, 7(8), 76-84.
• Creswell, J. W. (2007), “Qualitative İnquiry & Research Design: Choosing Among Five Approaches” ( 2. Baskı). Usa: Sage Publications.
• Çağlıyan, S. (2023), Tarihin Işığında Hüseynik, Girişim Yayınları.
• Denker, B.T. (1976), Şehir İçi Arazi Kullanılışı. İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No:2054, Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 83, İstanbul.
• Danik, E. (1995), “Ortaçağda Harput (Xı-Xv. Yüzyıllarda)”, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Göney, S. (2019). Şehir Coğrafyası-I, M. Bayartan (Ed.). İstanbul: Beta Yayınları.
• Güneş, F. (2010), Kentleşme. N. Suğur (Ed.) Sosyolojiye Giriş, Anadolu Üniversitesi Yayını, No: 1951, S. 244-267, Eskişehir.
• Hattapoğlu, M. Z. (2004), “Su Olgusunun Yerleşmeler Evrimindeki Yeri ve Günümüzde Bir Kentsel Tasarım Elemanı Olarak Yeniden Yorumlanması”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul
• Hayli, S. (1992), “Harput’un Tarihi Coğrafyası”, Fırat Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Semineri. Elazığ.
• Juuti P. S. Et Al. (2015), “Short Global History Of Fountains. Water”, 7(5), 2314-2348.
• Kaptanoğlu, İ. Z. Ve Mıhçıoğlu, B. E. (2019), “Conservation Of Historic Sarıyer District İn Istanbul: Improving The Sustainability And Energy Efficiency Of A Bosphorus Village”, Megaron, 14(2), 296-307.
• Karaçöl, A. Ve Tunçoku, S. S. (2014), “Geçmişteki Su Kültürünün Sembolleri: İzmir - Çeşme’de Mevcut ve Kayıp Osmanlı Dönemi Çeşmeleri”, Tüba-Ked Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi (12), 71-98.
• Karafakı, F. (2023), “Tarihî Çeşmeler ve Niğde Tarihî Kent Merkezi Çeşmeleri Üzerine Bir Araştırma”, Journal Of Old Turkic Studies, 7(1), 50-72. Https://Doi.Org/10.35236/Jots.1234650
• Karakaş, E. (1999), “Elazığ Şehrinin Gelişmesi”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 9, Sayı: 1, S. 129-154. Elazığ.
• Kaya, A. Y., & Akdemir, İ. O. (2021). Kentsel Değişim-Kent İmgesi Korelasyonu: Elazığ Örneği. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 31(1), 1-23. https://doi.org/10.18069/firatsbed.822006
• Mcdonald, R.I., Green, P., Balk, D., Fekete, B., Revenga, C., Todd, M., Montgomery, M., (2011), “Urban Growth, Climate Change, And Freshwater Availability”, Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 108, 6312–6317.
• Oktay, H. E., Erdoğan, R. Ve Oktay, F. B. (2015), “Kent ve Su”, İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 5(11), S.119-125.
• Özcan, K. (2005). Anadolu'da Selçuklu Dönemi Yerleşme Sistemi ve Kent Model (Ler)İ. (Doktora Tezi,) Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,
• Özer, S. (2008), “Geçmişten Günümüze Kent-Çevre İlişkisi İçinde Çeşmeler”, Sanat Dergisi (13), S.129-134.
• Pacione, M. (2009). Urban Geography: A Global Perspective. London and New York: Routledge.
• Subaşı, M. Okumuş, K. (2017), “Bir Araştırma Yöntemi Olarak Durum Çalışması”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(2): S.419-426
• Sunguroğlu, İ. (1958-1968), Harput Yollarında, Elâzığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yayını No:2 Cilt:1-2-3-4, İstanbul.
• Palutoğlu, M. (2006), “Elâzığ İl Merkezi Yerleşim Alanının Depremselliği”, Fırat Üniversitesi, Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi. 18 (4), 535-546. Elazığ
• Quest, S. (2006), Histoire Des Jardins. Bordeaux: Librairie Mollat.
• Şengün, M,T.( 2012), “Harput Platosunda Doğal Ortam İnsan İlişkileri ve Doğal Çevre Planlaması”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Basılmış Doktora Tezi. Elazığ
• Şengün, M,T.(2013), “Harput Platosu ve Yakın Çevresinin Su Kaynakları”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu. Elazığ.
• Tonbul, S Ve Karadoğan, S. (1998), “Harput'un Kuruluş Yeri ve Şehrin Fonksiyonunu Yitirmesi Üzerinde Etkili Olan Doğal Çevre Faktörleri”, Tdv. Dünü ve Bugünüyle Harput Semp. Bild. Cilt Iı, S: 303-324, Elazığ.
• Yıldız, A. Ve Yüksek, İ. (2008), “Kırklareli Tarihi Çeşmelerinin Geleneksel Kent Dokusu İçerisindeki Yeri ve Önemi”, 4th Internatıonal Symposium 10th - 11th Aprıl 2008 Edirne.
• Yurttaş, H. Ve Özkan, H. (2002), Tarihî Erzurum Çeşmeleri ve Su Yolları I. Erzurum: Erzurum Büyükşehir Belediyesi Eski Genel Müdürlüğü.
• Zhang, F., Huang, G., Hou, Q., Liu, C., Zhang, Y., & Zhang, Q. (2019), “Groundwater Quality İn The Pearl River Delta After The Rapid Expansion Of İndustrialization And Urbanization: Distributions, Main İmpact İndicators, And Driving Forces”, Journal Of Hydrology, 577, 124004.
• Wang, B Ve Gao, X. (2021), “Temporal And Spatial Variations Of Water Resources Constraint İntensity On Urbanization İn The Shiyang River Basin, China”, Environ Dev Sustain 23, 10038–10055. Https://Doi.Org/10.1007/S10668-020-01045-W
• URL 1. https://www.instagram.com/elazigkulturturizm23/p/CxIPGfZoS7J/?locale=pt_BR&hl=am-et&img_index=1