Isparta Kent Merkezinde Caddelerin Dönüşümünün Morfolojik İncelemesi: Cumhuriyet ve Mimar Sinan Caddeleri

Year 2025, Volume: 18 Issue: 5, 2556 - 2590, 19.09.2025

Berna Güç , Halil İbrahim Çelik

https://doi.org/10.35674/kent.1553276

Abstract

ÖZ
Sürekli değişen ve gelişen kent dokusu içerisinde kent imajını ve kentsel estetiği belirleyen, kentin ekonomik, politik ve sosyal süreçlerinin geçtiği caddelerin ve sokakların dünyayla eş zamanlı olarak topluma ayak uydurması kaçınılmazdır. Gerek fiziksel gerekse de sosyal olarak, yaşanan süreçleri yansıtan ve anlatan kent parçaları olarak okunmalı ve okutulmalıdır. Çalışma alanı olarak seçilen Mimar Sinan ve Cumhuriyet Caddeleri tarihi kent merkezini, şehrin önemli ve gelişen kent parçalarıyla buluşturan birer aks olmaları, mekânsal ve toplumsal değişime tanıklık ederek bir düğüm/odak oluşturmaları açısından morfolojik olarak incelenerek kentin gelişimine olan katkılarının ortaya konması önemlidir. Bu çalışmada da morfolojik bir inceleme yapmak için konfigürasyonel yaklaşım ve tarihsel coğrafi yaklaşım benimsenerek parça bütün ilişkisi çerçevesinde her iki cadde süreklilik (cephelerin, binaların), doluluk- boşluk ilişkisi, arazi kullanım özellikleri ve mekân dizim analizleri ile analiz edilmiştir. Isparta tarihi kent merkezinin gelişimi boyunca özellikle Mimar Sinan Caddesi 19. yüzyıldan itibaren hem kente bir giriş noktası hem de Kaymakkapı Meydanı ve yakın çevresi ile birlikte ticaretin geliştiği bir caddedir. Cumhuriyet Caddesi ise cadde kimliğini daha geç kazanmasına rağmen üretim ve tüketim kültürü dengesinde global olarak yaşanan değişimlere paralel olarak günümüze ayak uydurma yönünde değişime uğramıştır. Günümüzde alan kullanımı, parsel düzenlemesi ve cephe düzenlemesi açısından caddeler yeni bir görünüm kazanmıştır. Mimar Sinan Caddesi üzerindeki mevcut geleneksel yapı gerek işlev gerek mekânsal olarak değişime uğramıştır. Cumhuriyet Caddesi ise az katlı konutlardan oluşan bir cadde görünümünden çok katlı (iş hanı ve zemin kat ticaret üst katlar konut) yapılardan oluşan görünüme dönüşmüş, rasyonalist ve brütalist cepheler korunamamıştır. Sonuç olarak caddeler morfolojik özelliklerini, global kültürün baskınlık kazanması ve yeni yapı türlerinin ortaya çıkması, kentin yönetimsel yapısında yaşanan değişimlerin mekâna ve sosyal yapıya yansımaları, kentin kazandığı kimliğe bağlı olarak cadde boyunca işlevlerin tarihi çekirdekle ilişkili olarak belirlenmesi şeklinde ortaya koymuştur.

Keywords

Isparta , Morfolojik Analiz , Mekân Dizim Yöntemi , Cumhuriyet Caddesi , Mimar Sinan Caddesi

Morphological Investigation Of The Transformation Of Avenues in Isparta City Centre: Cumhuriyet And Mimar Sinan Avenues

Abstract

ABSTRACT
It is inevitable that the streets and avenues, which determine the city image and urban aesthetics within the ever-changing and developing urban fabric, where the economic, political and social processes of the city pass, keep pace with the society simultaneously with the world. Both physically and socially, they should be read and studied as pieces of the city that reflect and explain the processes experienced.It is important to morphologically examine Mimar Sinan and Cumhuriyet Avenues, which were selected as the study area, in terms of being an axis that connects the historical city centre with the important and developing urban parts of the city, witnessing spatial and social change and forming a node/focus, and revealing their contribution to the development of the city. In this study, a configurational approach and a historico geographical approach were adopted to make a morphological analysis, and both avenues were analysed with continuity (facades and buildings), occupancy-void relationship, land use characteristics and space syntax analyses within the framework of part-whole relationship. Throughout the development of the historical city centre of Isparta, especially Mimar Sinan Avenue is both an entry point to the city and a street where trade develops together with Kaymakkapı Square and its immediate surroundings since the 19th century. Although Cumhuriyet Avenue gained its avenue identity later, it has undergone a change to keep up with the changes in the balance of production and consumption culture in parallel with the changes experienced globally. Today, the avenues have gained a new appearance in terms of land use, parcel arrangement and facade arrangement. The existing traditional building on Mimar Sinan Avenue has undergone both functional and spatial changes. Cumhuriyet Avenue, on the other hand, has transformed from a street consisting of low-rise residential buildings to a street consisting of multi-storey buildings (business inns and ground floor commercial and upper floors residential), and rationalist and brutalist facades have not been preserved. As a result, the avenues have revealed their morphological characteristics as the predominance of global culture and the emergence of new building types, the reflections of the changes in the administrative structure of the city on the space and social structure, and the determination of the functions along the avenue in relation to the historical core depending on the identity gained by the city.

Keywords

Isparta , Morphological Analysis , Space Syntax Method , Cumhuriyet Avenue , Mimar Sinan Avenue.

References

• Aliağaoğlu, A., ve Mirioğlu, G. (2020). Urban identity of Balıkesir. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 42, 374–399.
• Alkhresheh, M. (2007). Enclosure as a function of height-to-width ratio and scale: Its influence on user’s sense of comfort and safety in urban street space (Doktora tezi). University of Florida.
• Aru, K. (1995). Kemal Ahmet Aru. In Anılarda mimarlık. YEM Yayınları.
• Asami, Y., Kubat, A. S., ve İstek, C. (2001). Characterization of the street networks in the traditional Turkish urban form. Environment and Planning B: Planning and Design, 28(5), 777–795.
• Asımgil, B. (2018). İzmir'de kentsel kimlik bileşenlerinden cadde ve sokakların toponomisi ve milliyetçi, etnik izlerin sosyal yapı oluşumuna katkıları. Trakya University Journal of Engineering Sciences, 19(1), 21–36.
• Aydın, D. A., ve Uludağ, Z. (2019). Investigation of Ankara Kuğulu Park and Tunalı Hilmi Avenue in the space and identity dialectic. In C. Çivi & T. Yılmaz (Eds.), Academic studies in engineering, architecture, planning and design sciences 2019/2 (pp. 273–288). Ivpe.
• Ayyıldız, S., ve Ertürk, F. (2017). Kentsel kimlik bileşenleri ile yerel kimliğin izlerini sürmek: Kapanca Sokak örneği. Mimarlık ve Yaşam Dergisi, 2(1), 65–88.
• Beyhan, Ş.G. (2016). Isparta kentinde yaşanan modernizmin kent kültürü ve tipolojisi üzerine yansımaları. idealkent, 7(18), 116–143.
• Birik, M. (2015). Kentsel morfolojiye bütüncül yaklaşım. Türkiye Kentsel Morfoloji Sempozyumu: Temel yaklaşımlar ve teknikler (s. 534–546). Mersin Üniversitesi Yayınları, Akdeniz Kent Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Böcüzade, S. (1983). Kuruluşundan bu güne kadar Isparta tarihi (Cilt 1–2, S. Seren, Çev.). Serenler Yayınları.
• Caniggia, G. (1963). Lettura di una città: Como. Centro Studi di Storia Urbanistica.
• Caniggia, G. (1976). Strutture dello spazio antropico—Studi e note. Uniedit.
• Caniggia, G., ve Maffei, G. L. (1979). Composizione architettonica e tipologia edilizia I: Lettura dell’edilizia di base. Marsilio.
• Caniggia, G., ve Maffei, G. L. (1984). Composizione architettonica e tipologia edilizia II: Il progetto nell’edilizia di base. Marsilio.
• Caniggia, C., ve Maffei, G. L. (2001). Architectural composition and building typology: Interpreting basic building. Alinea Editrice.
• Caniggia, C., ve Maffei, G. L. (2017). Interpreting basic buildings. Altralinea Edizioni.
• Carmona, M. (2015). London’s local high streets: The problems, potential and complexities of mixed street corridors. Progress in Planning, 100, 1–84.
• Carmona, M., Heath, T., Oc, T., ve Tiesdell, S. (2003). Public spaces, urban spaces: The dimensions of urban design. Architectural Press.
• Conzen, M. R. G. (1960). Alnwick, Northumberland: A study in town-plan analysis. George Philip & Son.
• Conzen, M. R. G. (1988). Morphogenesis, morphological regions and secular human agency in the historic townscape, as exemplified by Ludlow. In D. Denecke & G. Shaw (Eds.), Urban historical geography: Recent progress in Britain and Germany (pp. 252–272). Cambridge University Press.
• Cömert, N. Z. (2013). Testing an integrated methodology for urban typo-morphological analysis on Famagusta and Ludlow (Doktora tezi, Eastern Mediterranean University, Institute of Graduate Studies and Research). Eastern Mediterranean University.
• Cömert, N. Z., ve Hoşkara, Ş. (2013). A typo-morphological study: The CMC industrial mass housing district, Lefke, Northern Cyprus. Open House International, 38(2), 16–30.
• Cömert, N. Z., ve Hoşkara, Ş. (2021). Typo-morphological assessment of Ludlow and Famagusta Old Town. Journal of Design for Resilience in Architecture and Planning, 2(2), 170–186.
• Çakmakçı, T. (1943). Isparta'nın imar planı. Ün Isparta Halkevi Mecmuası, 9(109–111), 1527–1530.
• Çalışkan, O. (2006). Sokağı anlamak ya da toplumsal ben’in yeniden keşfi: Kentsel sokaklar ve kentsel ritüeller. Planlama, 2, 163–168.
• Çalışkan, O., ve Marshall, S. (2011). Urban morphology and design: Introduction. Built Environment, 37(4), 381–392.
• Çelik, Z., Favro, D., ve Ingersoll, R. (2017). Şehirler ve sokaklar (B. Altınok, Çev.). Kitap Yayınevi. (Orijinal eser 1994 yılında yayımlanmıştır)
• Çelik, H. İ. ve Güç, B. (2023 Haziran-2024 Haziran). Saha çalışması fotoğraf arşivi.
• Çetin, S. (2011). Dönüşüm sürecinin tarihi kent merkezleri üzerine etkileri: Isparta örneğinde bir inceleme. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 27(2), 185–199.
• Çetin, S. (2012). Geç Osmanlıdan Erken Cumhuriyete İç Batı Anadolu’da kentsel yapının değişimi: Manisa, Afyon, Burdur ve Isparta kentleri üzerine karşılaştırmalı bir inceleme. METU Journal of the Faculty of Architecture, 29(2), 89–126.
• Çetin, S., ve Haştemoğlu, H. (2007). Cumhuriyetin Isparta’daki simgesi: İstasyon Caddesi. Mimarlık Dergisi, (338), 60–65.
• Erdoğan, G., ve Çorbacıoğlu Akay, S. (2018). Denizli kent kimliği bileşenleri. Kent Akademisi, 11(3), 459–473.
• Gökarslan, A. B. (2024). Kartpostal Arşivi.
• Greater London Council. (1978). An introduction to housing layout: A GLC study. Architectural Press.
• Griffiths, S. (2015). The high street as a morphological event. In L. Vaughan (Ed.), Suburban urbanities: Suburbs and the life of the high street (pp. 32–50). UCL Press.
• Gülenay Yılmaz, N., Lee, P.-J., Imran, M., ve Jeong, J.-H. (2023). Role of sounds in perception of enclosure in urban street canyons. Sustainable Cities and Society, 90, 104394.
• Hillier, B. (1996). Space is the machine: A configurational theory of architecture. Cambridge University Press.
• Hillier, B. (1999). Centrality as a process: Accounting for attraction inequalities in deformed grids. Urban Design International, 4(3–4), 107–127.
• Hillier, B. (2004). Can streets be made safe? Urban Design International, 9(1), 31–45.
• Hillier, B., ve Hanson, J. (1984). The social logic of space. Cambridge University Press.
• Huang, X., Li, C., ve Zhuang, Z. (2021). Analysis of height-to-width ratio of commercial streets with arcades based on sunshine hours and street orientation. Applied Sciences, 11(4), 1706.
• Im, S. B. (1984). Visual preferences in enclosed urban spaces: An exploration of a scientific approach to environmental design. Environment and Behavior, 16(2), 235-262.
• Isparta Valiliği. (2003). Isparta il yıllığı. Isparta Valiliği.
• Isparta Valiliği İl Özel İdare Müdürlüğü. (2001). Isparta 1880–1980. Isparta Valiliği İl Özel İdare Müdürlüğü Yayınları.
• Jacobs, A. (1993). Great streets. MIT Press.
• Jacobs, J. (2022). Büyük Amerikan şehirlerinin ölümü ve yaşamı (B. Doğan, Çev., 4. bs.). Metis Yayıncılık. (Orijinal eser 1961 yılında yayımlanmıştır)
• Jones, P., Roberts, M., ve Morris, L. (2007). Rediscovering mixed-use streets: The contribution of local high streets to sustainable communities. Policy Press.
• Karndacharuk, A., Wilson, D., ve Dunn, R. (2014). A review of the evolution of shared (street) space concepts in urban environments. Transport Reviews, 34(2), 190–220.
• Köse, D. (2018). Isparta tarihi kent merkezi için sağlıklılaştırma önerisi. Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları.
• Kroph, K. (2009). Aspects of urban form. Urban Morphology, 13(2), 105-20.
• Kroph, K. (2014). Ambiguity in the definition of built form. Urban Morphology, 18(1), 41–57.
• Larkham, P. (2021). Bibliography of urban morphology. ISUF. http://urbanform.org/bibliography.html#5 (Erişim tarihi: Ağustos 2024)
• Larkham, P. (2002). Misusing "morphology". Urban Morphology, 6(2), 95-98.
• Lefebvre, H. (2023). Kentsel devrim (S. Sezer, Çev.). Sel Yayıncılık. (Orijinal eser 1970 yılında yayımlanmıştır)
• Legeby, A., Pont, M. ve Marcus , L. (2015). Street Interaction and Social Inclusion. L. Vaughan içinde, Suburban Urbanities: Suburbs and the Life of the High Street (s. 239-262). UCL Press.
• Lynch, K. (2018). Kent imgesi (İ. Başaran, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. (Orijinal eser 1960 yılında yayımlanmıştır)
• Maliene, V., Fowles, S., Atkinson, I. ve Malys, N. (2022). A sustainability assessment framework for the high street, Cities, 124, 103571.
• Maretto, M., Gherri, B., Maiullari, D., Vernizzi, C., Pitanti, G., Finizza, C., ve Monacelli, A. (2023). Environmental urban morphology: A multidisciplinary methodology for the analysis of public spaces in dense urban fabrics. Sustainability, 15(23), 16493.
• Marshall, S. (2004). Streets and patterns. Spon Press.
• Mehta, V. (2013). The street: A quintessential social public space. Taylor & Francis Group.
• Moudon, A. V. (1987). Public streets for public use. Van Nostrand Reinhold Co.
• Muratori, S. (1959). Studi per una operante storia urbana di Venezia I. Palladio, 9(1), 7–42.
• Muratori, S. (1963). Architettura e civiltà in crisi. Centro Studi di Storia Urbanistica.
• Muratori, S. (1967). Civiltà e territorio. Centro Studi di Storia Urbanistica.
• Oktay, D. (2011). Kent kimliğine bütüncül bir bakış. idealkent, 2(3), 8–19.
• Oliveira, V. (2016). Urban morphology: An introduction to the study of the physical form of cities. Springer.
• Pillsbury, R. (1970). The urban street pattern as a cultural indicator: Pennsylvania, 1682–1815. Annals of the Association of American Geographers, 60(3), 428–446.
• Remali, A., Porta, S., Romice, O., ve Abudib, H. (2015). Street quality, street life, street centrality. In L. Vaughan (Ed.), Suburban urbanities: Suburbs and the life of the high street (pp. 104–129). UCL Press.
• Ruiz-Apilanez, B., Arnaiz, M., ve De Ureña, J. M. (2015). Beyond lively streets. In L. Vaughan (Ed.), Suburban urbanities: Suburbs and the life of the high street (pp. 130–150). UCL Press.
• Saçlı, A. (2022). Spatial Effects of Globalization and Urban Identity. İdealkent, 13(37), 2108-2128.
• Sağlam, T. (2021). Bir caddenin oluşum evreleri: Erzurum Cumhuriyet Caddesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(3), 1171–1199.
• Sennett, R. (2020). Kamusal insanın çöküşü (S. Durak ve A. Yılmaz, Çev., 7. bs.). Ayrıntı Yayınları. (Orijinal eser 1977 yılında yayımlanmıştır)
• Şahin, N. (2010). Kent kimliği değişim sürecinin Kayseri kenti örneğinde irdelenmesi (Yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Tekedar, B., ve Polat, E. (2020). Sürdürülebilir kentsel dönüşüm çerçevesinde Isparta kent merkezinin incelenmesi. Mimarlık Bilimleri ve Uygulamaları Dergisi, 5(1), 35–49.
• Tekel, A. (2021). Tarihsel süreçte sokak ve caddelerin görsel estetik kalitesinde meydana gelen değişimi değerlendirmede bir model önerisi: Ankara’nın Ulus ve Kızılay kent merkezleri örneği. Ankara Araştırmaları Dergisi – Journal of Ankara Studies, 9(2), 217–238.
• Tiryaki, İ., ve Kürkçüoğlu, E. (2023). Ana caddelerin oluşumu üzerine morfolojik bir değerlendirme: Kurtuluş Caddesi, Antakya. Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı IV. Kentsel Morfoloji Sempozyumu: Morfolojinin evrimi – Geçmişten geleceğe, teoriden pratiğe (s. 596–609). KTUN Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü.
• Ünlü, T. (2018). Mekânın biçimlendirilmesi ve kentsel morfoloji. Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu: Değişken kent mekân ve biçim (s. 59–70). Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları.
• Üzmez, E. (2009). Büyük caddelerin gelişimi ve çağdaş tasarım kriterlerince değerlendirilmesi: İstanbul Şişli Cumhuriyet ve Halaskargazi caddeleri örneği (Yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü). İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Whitehand, J. (2001). British Urban Morphology: the Conzenian tradirion. Urban Morphology, 5(2), 103-109.
• Whitehand, J. W. R. (2007). Conzenian urban morphology and urban landscapes. In Proceedings of the 6th International Space Syntax Symposium (İstanbul, 2007).
• Yakartepe, M., ve Gökarslan, A. B. (2012). As an example of urban space square – Investigation of Isparta Kaymakkapı Square and architectural heritage structures. Megaron, 7(Ek 1), 47–62.
• Yıldız, S., ve Öztürk Kerestecioğlu, F. (2011). Turizm amaçlı değişen tarihi bölge Talimhane’nin sokak cephelerinde mimari kimliği oluşturan verilerin incelenmesi. Megaron, 6(3), 193–209.
• Yin, S., Wang, F., Xiao, Y., ve Xue, S. (2022). Comparing cooling efficiency of shading strategies for pedestrian thermal comfort in street canyons of traditional shophouse neighbourhoods in Guangzhou, China. Urban Climate, 43, 101165.
• URL 1. https://isparta.ktb.gov.tr/TR-71016/isparta.html, ISPARTA İL KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜĞÜ, Ağustos, 2024.
• URL 2. https://www.haber32.com.tr/foto-galeri/tarihi-isparta-resimleri?page=01-24, Erişim Tarihi Ağustos, 2024.
• URL 3. https://www.ajans32.com/foto-galeri/eski-isparta-fotograflari-189.htm, Erişim Tarihi Ağustos, 2024.
• URL 4. https://www.ajans32.com/foto-galeri/bir-zamanlar-isparta-70.htm?page=14, Erişim Tarihi Ağustos, 2024.
• URL 5. https://www.ispartahaber.com.tr/galeri/isparta-foto-galeri/eski-isparta-fotograflari-part-2-g131-p32, Erişim Tarihi Ağustos, 2024.