AZERBAIJAN NATIONAL GOVERNMENT IN SOUTHERN AZAERBAJIAN AND TURKISH PUBLIC OPINION

Yıl 2018, Cilt: 13 Sayı: 25, 163 - 184, 13.11.2018

SADIK Sarısaman

https://doi.org/10.18220/kid.482219

Öz

The “Azerbaijan National Government” was established under the
presidency of Seyyid Cafer Pişevari in Iran, in the South Azerbaijan during the
World War II. The most important development paving the way for the
establishment of this government was the German-English struggle in Iran
because the English forces entered Iran in August 1941 to dethrone Rıza Shah
Pehlevi, a German supporter, and get his son Muhammed Rıza to ascend to the
throne. The Russians took advantage of this move into Iran on 11 September 1941
and occupied Tabriz. During this period, the Azerbaijan Democratic Party under
the leadership of Cafer Pişevari came into play. The Azerbaijan National
Government was established as a result of the election conducted under the
protection of Russia on 12 December 1945. However, after about a year, military
forces called patriots entered Tabriz on 12 December, before the Iranian army
appeared, and massacred the people. The purpose of this study is to discuss the emergence of
the Azerbaijan National Government and its activities as represented in the
Turkish press, and to highlight the general Turkish public opinion towards this
political formation through documents as well as other pulpable sources
concerning the issue.

Anahtar Kelimeler

Iran, Russia, Turkey, Azerbaijan, Press

GÜNEY AZERBAYCAN'DA KURULAN AZERBAYCAN MİLLİ HÜKÜMETİ VE TÜRK KAMUOYU

Öz

İkinci Dünya Savaşı yıllarında İran'da Güney
Azerbaycan’da Seyyid Cafer Pişevari başkanlığında “Azerbaycan Millî Hükümeti”
kurulmuştur. Bu hükümetin kuruluşunu hazırlayan en önemli gelişme İran
üzerindeki Alman-İngiliz mücadelesidir. Zira İngilizler Alman taraftarı olan
Rıza Şah Pehlevi'yi görevden almak amacıyla Ağustos 1941'de İran'a girmişler ve
oğul Muhammed Rıza'yı tahta oturtmuşlardır. Bunu fırsat bilen Ruslar da
kuzeyden İran topraklarına dahil olarak 11 Eylül 1941 tarihinde Tebriz’i işgal
etmişlerdir. Bu arada Cafer Pişevari liderliğindeki Azerbaycan Demokrat Partisi
devreye girmiştir. Rusya'nın korumasında yapılan seçimler neticesinde 12 Aralık
1945 tarihinde Azerbaycan Milli Hükümeti kurulmuştur. Fakat yaklaşık bir yıl
sonra İran ordusundan evvel vatanseverler denilen milis birlikler 12 Aralık
tarihinde Tebriz'e girmiş ve katliam yapmışlardır. Bu bildirinin amacı
Azerbaycan Milli Hükümeti'nin ortaya çıkış süreci ve faaliyetlerini Türk basını
çerçevesinde ele almaktır. Bu siyasi oluşuma Türk kamu oyununun yaklaşımını
somut verilerle net bir şekilde tespit etmektir. İlaveten konu ile ilgili diğer
kaynaklardan da yararlanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İran, Rusya, Türkiye, Azerbaycan, Basın

Kaynakça

• 1. Arşivler
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• 2. Gazeteler ve Dergiler
• Akşam
• Anadolu
• Ankara
• Ayın Tarihi
• Cumhuriyet
• Haber
• Son Posta
• Tan
• Tanin
• Tasvir
• Ulus
• Vakit
• 3. Kitaplar
• ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1984.
• ATTAR, Aygün, İran'ın Etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde), Divan Yayıncılık, Ankara 2006.
• HASANLI, Cemil, Türk-Sovyet İlişkileri 1939-1953, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2011. KAFKASYALI, Ali, İran Coğrafyasında Türkler, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2011.
• KAFKASYALI, Ali, İran Türkleri, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2010.
• ÖRAN, Mehmet Metin, İran Türkleri Hürriyet Hareketleri, Haz. Selçuk Alkın, Mars Yayınları, 1998.
• REHİMLİ, Ekrem, Güney Azerbaycan'da Milli Demokratik Harekât, Meqa Neşriyat, Bakı 2003.
• SHAFFER, Brenda, Sınırlar ve Kardeşler İran ve Azerbaycan Kimliği, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2008.
• ŞİMŞİR, Sebahattin, Azerbaycan'ın İstiklal Mücadelesi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2002
• 4. Makaleler ve Gazete Yazıları
• ARTAM, Nurettin, "İran Çıkmazı", Vakit, 23 Ocak 1946.
• ATAY, Falih Rıfkı, "Anlaşmanın Metni Üzerine", Ulus, 16 Nisan 1946.
• ATAY, Falih Rıfkı, "Rusya ile İran Arasında Anlaşma", Ulus, 6 Nisan 1946.
• ATAY, Falih Rıfkı, "Bir Yazı Üzerine", Ulus,15 Mart 1946.
• ATTAR, Aygün, "İran Türkleri", Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C: II, S: 1, Ocak 2004, s.39-62.
• ATTAR, Aygün, "Yeni Belgeler Eşliğinde II. Dünya Savaşı Sırasında Türk-Sovyet İlişkilerinde İran Gerginliği", Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C: II, S: 2, Temmuz 2004, s.135-147.
• BABAN, Cihat, "Kıvamüssaltana İran'a Pahalıya mal Olacak", Tasvir, 29 Ocak 1946.
• BATU, Selahattin ," Bildiğimiz Oyun", Ankara, 14 Mayıs 1946,
• DOĞRUL, Ömer Rıza, "İran'da Dahili Harb", Cumhuriyet, 20 Mayıs 1946
• EMEÇ, Selim Ragıp, "İran'ın Durumu", Son Posta, 17 Aralık 1946.
• ESMER, A. Şükrü ,"Azerbaycan'ın Muhtariyeti", Ulus,16 Haziran 1946.
• HESENLİ, Cemil, "Güney Azerbaycan Milli Harekatı", Türkler Ansiıklopedisi, C: 20, (ed. Hasan Celal Güzel ve diğerleri), Ankara 2002, s. 640-650.
• ÖZGEN, Enver, "İran Buhranı", Anadolu, 4 Ocak 1946.
• SADAK, Necmeddin, "İran'da Neler Oluyor", Akşam, 2 Aralık 1945.
• SADAK, Necmeddin, "İran'daki Olayların İç Yüzü", Akşam, 15 Mart 1946.
• US, Asım, "İran'daki Sovyet Kıtaları", Vakit, 2 Mart 1946.
• YALÇIN, Hüseyin Cahit, "İran Münasebetiyle Acı Bir Hakikat", Tanin, 13 Aralık 1945.
• YALÇIN, Hüseyin Cahit, "İran Nasıl Eziliyor", Haber İstanbul, 25 Ocak 1946.
• YALÇIN, Hüseyin Cahit, "Kıvamüssaltana'nın Rolü", Haber, 5 Şubat 1946.
• YALÇIN, Hüseyin Cahit,"İran'da Harb", Haber, 20 Mayıs 1946.