II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE TRABZON’DA DERNEK FAALİYETLERİ

Yıl 2019, Cilt: 13 Sayı: 26, 507 - 554, 21.03.2019

Ülkü Köksal

https://doi.org/10.18220/kid.562326

Öz

Osmanlı Devleti’nde dernekleşme faaliyetleri Tanzimat dönemi ile
başlayan değişim ve dönüşüme paralel olarak ortaya çıktı. II. Meşrutiyet’in
ilanı sonrasında sosyal ve kültürel açıdan oldukça hareketli bir dönemin
yaşandığı Trabzon vilayetinde çeşitli dernekler kuruldu. İttihat ve Terakki
Cemiyetinin etkin olduğu bu süreçte sosyal ve kültürel amaçlı kulüplerden
mesleki örgütlenmelere, yardım cemiyetlerinden spor kulüplerine kadar
çeşitlilik arz eden bu derneklerin bir kısmı İstanbul merkezli cemiyetlerin
şubeleri olarak faaliyet gösterirken bir kısmı da müstakil şekilde kuruldu.
Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı yıllarında topladıkları bağışlarla genel
merkeze destekte bulunan yardım dernekleri en ücra kaza ve nahiyelerde de
teşkilatlanarak halkın desteğine başvurdu. Sosyal ve kültürel amaçlı dernekler
bu alanda canlılık ve hareket katan örgütlenmelerdi. Derneklerin bir kısmı ise
belirli meslek gruplarına yönelik olup mesleki dayanışmayı hedefledi. Bu
çalışmada II. Meşrutiyet döneminde Trabzon’da kurulan derneklerin teşkilatlanma
ve faaliyetlerine yer verildi.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Cemiyet, II. Meşrutiyet, Hilal-i Ahmer

II. ASSOCIATION ACTIVITIES IN TRABZON DURING THE CONSTITUTIONAL PERIOD

Öz

The activities of civil associations in the
Ottoman Empire emerged in parallel with the change and transformation that
began with the Tanzimat period. After the proclamation of the constitutional
monarchy II, various associations were established in the province of Trabzon
where social and cultural life was very active. Some of these associations,
which range from social and cultural clubs to professional organizations, from
charities to sports clubs, were active as branches of Istanbul-based societies
while the others were founded as individual local units during the period that
Committee of Union and Progress was influential over the country. During the
Balkan Wars and World War I years, the charities had donated to the
headquarters but after the constitutional monarchy II, these associations
collected donations from people even on the fringes of the country. These
social and cultural associations were organizations that brought liveliness and
motivation to people. Some of the associations brought specific occupational
groups together and aimed at professional solidarity. This study deals with the
organization and activities of the associations established in Trabzon during
the second constitutional period.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Society, the constitutional monarchy II, Hilal-i Ahmer

Kaynakça

• KAYNAKLAR 1-Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdürlüğü, Tahrirat Kalemi (DH. EUM. THR.), 76/45.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Asayiş Kalemi (DH. EUM. AYŞ.).
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller (Y. PRK. AZJ.), 21/62.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.01/40.237.13.
• BCA, 490.01/1792.1263.
• BCA, 490.01/715.442.1.
• Kızılay Arşivi (KA)
• TBMM Arşivi, TBMM Üyeleri İçin Tercüme-i Hal Kağıdı (Mehmet Emin Yurdakul), Devre: 5, İçtima Senesi: Fevkalade, Sicil No: 380, Dosya No: 54.
• 2-Gazete ve Dergiler Feyz, Hekim, İkdam, Tanin, Trabzon’da Meşveret, Yeniyol
• 3-Kitaplar ve Makaleler 1335(1919) Senesinde Müneakid Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen 1330-1334 Senelerine Aid Merkez-i Umumi Raporu, Matbaa-i Orhaniye, İstanbul 1335.
• 1339 senesi Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen Rapor(1335-1338) Dört Senelik Devreye Ait Rapor, Ahmet İhsan ve Şürekâsı, 1339.
• ADA, Hüsnü, Osmanlı Devleti’nin Hizmetinde İlk Modern Osmanlı Sivil Toplum Örgütü: Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti (1868-1911), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2011.
• AKBAL, İsmail, Milli Mücadele Döneminde Trabzon’da Muhalefet, Serander Yayınları, Trabzon 2008.
• KARAL AKGÜN, Seçil -ULUĞTEKİN, Murat, Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Kızılay Yay., Ankara 2000.
• AKSOY, Volkan, “ Trabzon’da “On Temmuz” Bayramı Kutlamaları”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 13, Güz 2012, ss. 49-58.
• ----------, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Trabzon, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 2014.
• AKTAŞ, Esat, Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2015.
• ALBAYRAK, Hüseyin, Trabzon Basın Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1994.
• ALKAN, Mehmet Ö., “Osmanlı’da Cemiyetler Çağı”, Tarih ve Toplum- Osmanlı’da Cemiyetler –I, C: 40, S: 238, 2003, ss. 4-12.
• ---------- “Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi 1839-1945”, Tanzimattan Günümüze İstanbul’da Sivil Toplum Kuruluşları, Ed. Ahmet N. Yücekök, İlter Turan, Mehmet Ö. Alkan, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1998, ss. 45-73.
• AYDOĞAN, Erdal, “Paramiliter Bir Kuruluş Olan Müdafaa-i Milliye Cemiyeti’nin Kuruluşu ve I. Dünya Savaşı’nda Bazı Çalışmaları”, Atatürk Dergisi, C: 3, S: 3, 2003, ss. 67-74.
• BAL, Mehmet Akif, Trabzonlu Ünlü Simalar ve Trabzon’un Ünlü Aileleri, Çatı Yayınları, İstanbul 2007.
• BEYOĞLU, Süleyman, İki Devir Bir İnsan: Ahmet Faik Günday ve Hatıraları, Bengi Yayınları, İstanbul 2011.
• BİRİNCİ, Ali, “Trabzon’da Matbuat ve Neşriyat Hayatı (1865-1928)”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, (1-3 Haziran 1988), Samsun 1990, ss. 2-14.
• ----------, “Meşveretçi Naci Bey ve Gazetesi”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C: 5, S: 5, 2008, ss. 139-149.
• Bir Ömür Bir Şehir: Trabzonlu Gazeteci Cevdet Alap’ın Anıları, Haz. Hikmet Aksoy, Trabzon Gazeteciler Cemiyeti Yay., Trabzon 2008.
• ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1997.
• ÇAKMAKTEPE, Zehra, Donanma Mecmuası, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2002.
• ÇAPA, Mesut, “Trabzon Vilayeti Terakki ve Teali Kulübü”, Tarih ve Toplum, C: 19, S: 113, Mayıs 1993, ss. 47-49. ---------- Kızılay ( Hilal-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925), Türkiye Kızılay Derneği Yayınları, Ankara 2009.
• ÇAPA, Mesut-USTA, Veysel, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Trabzon Vilayeti İle Yazışmalar, Derya Kitabevi, Trabzon 1997.
• ÇULFAZ Mustafa, “Anadolu’nun İlk Tıp Gazetelerinden: Hekim”, Anadolu’nun İlk Tıp Gazetelerinden Hekim, Çev. Mustafa Çulfaz, Tabip Odası, Trabzon 2007, ss. XXXV-XLIII.
• Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Milliye Cemiyeti Usul-ı Cibayet Talimatnamesi, Edeb Matbaası, İstanbul 1327.
• EMİROĞLU, Kudret, “Trabzon’da Jön Türkler: Trabzon Vilayeti Terakki ve Teali Kulübü, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti”, Trabzon, S: 3, Ankara 1989, ss. 58-60.
• ----------, “Maliye Nazırı Cavit Bey’in Trabzon Gezisi”, Trabzon, S: 4, Ankara 1990, ss. 53-59.
• -----------, “1908’de Trabzon Lisesi’nde Boykot”, Trabzon, S: 4, Ankara 1990, ss. 36-38.
• ----------, “ Trabzon’da Sopalı Seçimler”, Tarih ve Toplum, C: 17, S: 97, 1992, ss. 41-46.
• ----------, “Trabzon’da Avusturya Boykotu (1908)”, Toplumsal Tarih, S: 8, 1994, ss. 17-21.
• ----------, Anadolu’da Devrim Günleri: II. Meşrutiyet’in İlanı, İmge Kitabevi, Ankara 1999. ----------, “Vilayet Salnamelerine Göre Trabzon’da Bürokrasi ve Eşraf”, Kebikeç, S:14, 2002, ss. 155-172.
• ----------, “Trabzon’da XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kahvehane ve Kitabevi Bağlamında Toplumsal Tabakalanma, Kültür ve Siyaset”, Kebikeç, S: 10, 2000, ss. 187-222.
• GÖK, Nurşen, Donanma Cemiyeti’nin Anadolu’da Örgütlenmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.
• ----------, “Donanma Cemiyeti’nin Anadolu’da Örgütlenmesine İlişkin Gözlemler”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C:27, S:43, 2008, ss. 77-93.
• HANİOĞLU, Şükrü, “Cemiyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, ss. 329-331. HATEMİ, Hüseyin, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Derneklerin Gelişimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C: 1, İletişim Yay., İstanbul 1985, ss. 198-204.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Modernleşme Süreci İçinde Osmanlı Devleti’nde İlmi ve Mesleki Cemiyetleşme Hareketlerine Genel Bir Bakış”, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, 1. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu (3-5 Nisan 1987), Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1987, ss. 1-29.
• ----------, “19. Asrın Başlarında -Tanzimat Öncesi- Kültür ve Eğitim Hayatı ve Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi Olarak Bilinen Ulema Grubunun Buradaki Yeri”, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, 1. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu (3-5 Nisan 1987), Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1987, ss. 43-74.
• KAPLAN, Leyla, Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını (1908-1960), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1998.
• KAYRA Mediha, Hoşça Kal Trabzon Merhaba İstanbul, Haz. ve Türkçeye Çev. Cahit Kayra, Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2013. KÖKSAL, Ülkü, Trabzon’da Dernekleşme Süreci (1919-1950), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 2015. LERMİOĞLU, Muzaffer, Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş- Hicret Anıları, Has Matbaa, İstanbul 2011. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C: 3 İçtima:1, 9.12.1324.
• Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti Nizamname-i Esasisi, Agop Matyosyan Matbaası, İstanbul, 1327.
• Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti 1329-1331 Salnamesi, Ahmed İhsan ve Şürekâsı, İstanbul 1331.
• ÖKSÜZ, Hikmet–USTA, Veysel, Mustafa Reşit Tarakçıoğlu: Hayatı, Hatıratı, Trabzon’un Yakın Tarihi ve Yassıada Mektupları, Serander Yayınları, Trabzon 2018.
• ----------, USTA, Veysel-BÖLÜKBAŞI, Atilla Alp, Trabzon’da Spor, C:1, Seçil Ofset, İstanbul 2011.
• ÖKSÜZ, Melek, “II. Meşrutiyet Döneminde Dernekçiliğe Taşradan Bir Örnek: Trabzon Muhibb-i Fen ve Marifet Gençler Kulübü”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 2, 2007, ss. 55-66. ----------, “Girit Meselesinin Belirsizlik Yılları (1908-1911)”, Karadeniz Araştırmaları, S: 25, 2010, ss. 93-114.
• ----------, “Trablusgarp ve Bingazi Havalisi Mevaki-i Harbiyyesi İane Defteri”ne Göre Trablusgarp Savaşı İçin Trabzon’dan Toplanan Yardımlar”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S:15, Güz 2013, ss. 147-203.
• ----------, “Trabzon’da Meşveret Gazetesine Göre Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti Trabzon Şubesi ve Faaliyetleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 16, Bahar 2014, ss. 115-155.
• ----------, Trablusgarp Savaşı ve Donanma Cemiyeti’ne Trabzon Vilayetinden Yardımlar, Serander Yayınları, Trabzon 2016.
• ÖNAL EMİROĞLU, Çiğdem– EMİROĞLU, Kudret, Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti: Paris Merkezi Yazışmaları Kopya Defterleri (1906-1908), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2017.
• ÖZÇELİK, Selahittin, Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Milliye Cemiyeti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• ÖZSARI, Mustafa, Mehmet Emin Yurdakul (Şiir Anlayışı ve Şiirlerinde Milli Değerler), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir 1996.
• ÖZTÜRK, Kazım, Türk Parlamento Tarihi, TBMM- II. Dönem 1923-1927, C: III, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara 1994.
• ----------, Türk Parlamento Tarihi, TBMM-III. Dönem 1927-1931, C: III, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara 1994.
• TARAKÇIOĞLU, Mustafa Reşit, Trabzon’un Yakın Tarihi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi, Trabzon 1986.
• TEPEKAYA, Muzaffer - KAPLAN, Leyla, “Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezinin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1877-1923)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S:10, Konya, 2003, ss. 147-201.
• TOPALLI, Osman Fikret, Müdafaa-i Hukuk ve İstiklâl Harbi Tarihlerinde Giresun, Milli Mücadele Günlerinden İzler, Notlar, İntibalar, Haz. Veysel Usta-Mustafa Çulfaz, Serander Yay., Trabzon 2017.
• TOPRAK, Zafer, “1909 Cemiyetler Kanunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C:1, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, ss. 205-208.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C:1, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
• UÇMAN, Abdullah, ‘Mehmet Emin Yurdakul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 43, İstanbul 2013, ss. 613-614.
• USTA, Veysel, “Erzurum Kongresi’nin “Casus”u Ömer Fevzi Bey ve Kongre Kararları Aleyhindeki Yazıları”, Toplumsal Tarih, S: 45, Eylül 1997, ss. 53-58. ----------, “Milli Mücadele Yıllarında İki Trabzonlu: Eyübzade Ömer Fevzi ve Esad Ömer Eyyübi”, Toplumsal Tarih, S: 49, Ocak 1998, ss. 47-48. ----------, “Tanzimattan Cumhuriyete Trabzon’da Sağlık”, Anadolu’nun İlk Tıp Gazetelerinden Hekim, Yeni harflere aktaran: Dr. Mustafa Çulfaz, Serander Yayınları/ Trabzon Tabip Odası, Trabzon 2007, ss. XIX-XXXIV. ----------, “Balkan Harbinde Trabzon: Trabzon Gönüllüleri ve Yardımlar”, Uluslararası Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006), C: 1, Trabzon 2011, ss. 303-313.
• USTA, Veysel-TULUK, Ömer İskender, Başlangıçtan Halkevlerine Trabzon’da Tiyatro, Serander Yay., Trabzon 2017.
• UZUN, Mustafa, “Hamâmîzâde Mehmed İhsan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 15, İstanbul 1997, s. 435-436.
• VARLIK, Bülent, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C: 4, İletişim Yay., İstanbul 1985, ss. 99-102.
• YILMAZ, Özgür, Tanzimat Döneminde Trabzon, Libra Kitap, İstanbul 2014.