TRABZON GÜLBAHAR HATUN (HATUNİYE) VAKFI’NA AİT YAPILAR VE SUNDUĞU HİZMETLER

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 30, 473 - 508, 29.04.2021

Özkan Özer Keskin

https://doi.org/10.18220/kid.929786

Öz

Gülbahar Hatun Vakfı, (H. 911) 1505-1506 yılında Trabzon’da vefat eden Gülbahar Hatun adına oğlu I. Selim tarafından 1515’te kurulmuştur. Bu tarihten itibaren kurulduğu bölgeye 400 yıldan fazla bir süre sağlamış olduğu içtimai, iktisadi, ilmi, dini, beledi ve ticari katkılarla kendisini göstermektedir. Bu çalışma, vakfa ait veya vakıfla ilişkisi tespit edilen birimler hakkındaki bulguları bir bütün içerisinde ele almaktadır. Elde edilen bulgular işlenmeden önce bölge tarihine ışık tutan araştırmalar ve bölgede bizzat bulunan seyyahların aktardığı bilgiler ayrıntılı olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Netice itibariyle vakfın külliyesinde varlık göstermiş olan birimlerin konumları ve kapladıkları alanın tespitine imkân bulunmuş ve külliyenin bir krokisi çizilerek çalışmanın sonuna ek olarak yerleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gülbahar Hatun, Hatuniye, Trabzon, Gülbahar Hatun, Hatuniye, Trabzon, vakıf yapıları, külliye, imaret.

TRABZON GULBAHAR HATUN (HATUNIYE) FOUNDATION BUILDINGS AND SERVICES

Öz

Gülbahar Hatun Foundation was founded in 1515 by his son Selim I. in the name of Gülbahar Hatun, who died in Trabzon in 1505-1506. For more than 400 years, it has contributed to the region from social, economic, scientific, religious, municipal and commercial aspects. This study deals with the foundation with its basic units or secondary related branches. Adopting a wholistic view of the issue, the study first reviews the region's history and the travellers' accounts to discuss the historical context in which the foundation was established. The study also examines the locations of the units in the complex structure of the foundation. Finally, it illustrates the complex building and displays the particular locations of the units that existed in the foundation's complex structure and the area it covered. The study added the illustration to the appendix.

Anahtar Kelimeler

Gülbahar Hatun, Hatuniye, Trabzon, foundation structures, foundation complex, public soup-kitchen, Gülbahar Hatun, Hatuniye, Trabzon, foundation structures, foundation complex, public soup-kitchen

Kaynakça

• Trabzon Şer’iye Sicilleri (T.Ş.S.) Defter No: 1820; 1821; 1822; 1824; 1828; 1831; 1835; 1836; 1839; 1843; 1844; 1847; 1849; 1851; 1855; 1857; 1863; 1865; 1873; 1877; 1880; 1882; 1885; 1898; 1900; 1901; 2010; 2063.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA)
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.) Defter No: 1813; 7751; 15996.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d.) Defter No: 1763; 4326.
• Evkaf, Harameyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d.) Defter No: 1943.
• Bab-ı Defteri, Gülbahar Hatun Evkafı Defterleri (D.HMH.GLBH.d.) Defter No: 21907; 21908; 21909.
• ACUN, Fatma “Seyyah Söylemi ve Trabzon’a Gelen Yabancı Seyyahlar”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri, C: 1, 2001, T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, ss. 143-149.
• AKBULUT, Ömer, Gülbahar Hatun Camii “Ayşe Hatun ve Yavuz Selim, Trabzon 1965.
• AKOZAN, Feridun, “Türk Külliyeleri”, Vakıflar Dergisi, S: VIII, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1969, ss. 303-308.
• AKSU, Erdoğan, “Rize Tarihi”, 1967 Rize İl Yıllığı, 1967, ss. 87-101.
• ALBAYRAK, Hüseyin, “Tarihe Karışan Gülbahar Hatun İlkokulu”, Trabzon Dergisi, S: 7, 1993, ss. 28-33.
• ALBAYRAK, Hüseyin, Trabzon İmâret (Hâtûniyye) Külliyesi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 1998.
• Âşık Mehmed, Menâzırü’l-avâlim, C: I, (Haz.) Mahmut Ak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Âşık Mehmed, Menâzırü’l-avâlim, C: III, (Haz.) Mahmut Ak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• ATAMAN, Mukaddes-Tülay Zorlu, “Hatuniye (Gülbahar Hatun) Camii ve Türbesi Restorasyonu”, Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-1, Ankara 2007, ss. 55-67.
• BAL, Mehmet Akif, “Trabzon’da Yok Olan Tarihi Müslüman Mezarlıkları ve Bunların Trabzon Şehir Kültürüne Etkileri”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu, C: II, 2016, ss. 687-710.
• BALLANCE, Selina, “Early Turkish Buildings in Trabzon”, Belleten, C: XXIX, (113), 1965, ss. 73-76.
• BAYARTAN, Mehmet, “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, X-1, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2008, ss. 157-175.
• BAYRAM, Sadi, “Giresun İli Vakıflarına Toplu Bir Bakış”, Giresun Tarihi Sempozyumu, 24-25 Mayıs 1996, Giresun Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 1997, ss. 365-389.
• BELGE, Hatice, Trabzon Mezarlıkları ve Mezar Anıtları (1926-2018), Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2018.
• BOSTAN, Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
• BÖLÜKBAŞI, Atilla Alp, Eski Zaman Ortahisar, Ortahisar Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2016.
• ÇINAR, Hüseyin, “Osmanlı Toplumunda Vakıf Kuran Kadınlar”, Tanzimat Öncesi Osmanlı Toplumunda Cinsiyet, Mahremiyet ve Sosyal Hayat, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2018, ss. 335-371.
• ÇİZMECİ, Halil, Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2020.
• ÇOBANOĞLU, Ahmet Vefa, “Külliye”, DİA, C: 26, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2002, ss. 542-544.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2006. DÜNDAR, Abdulkadir, “Osmanlı Mimarisinde Vakıf Mimarları”, Prof. Dr. Halûk Karamağaralı Armağanı, Ankara 2002, ss. 113-122.
• DÜNDAR, Abdulkadir, “Bir Belgeye Göre Amasya II. Bayezid Külliyesi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C: XLIV, S: 2, Ankara 2003, ss. 131-172.
• DÜZENLİ, Halil İbrahim, “Osmanlı Mimarlığını Trabzon’dan Okumak: Gülbahar Hatun ve İskender Paşa Camileri Karşılaştırması”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul 2010, ss. 191-204.
• EDHEM, Halil, Trabzon’da Osmanlı Kitabeleri, (Haz.) İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2001.
• EMECEN, Feridun M., Yavuz Sultan Selim, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2010.
• ERAYDIN, Selçuk, “Çile”, DİA, C: 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, ss. 315-316.
• EREN, Sevinç, “Trabzon Gülbahar Hatun Camii Haziresi’ndeki Erkek Mezar Taşları”, Dini Araştırmalar Dergisi, 2012, C: 14, S: 40, ss. 222-246.
• ERGİN, Osman, “Çarşı”, İA, MEB Yayınları, s. 360-362, İstanbul 1977.
• ERTUĞRUL, Özkan, “Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi”, DİA, C: 14, İstanbul 1996, ss. 231-232.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, I. Kitap, (Haz.) Zekeriya Kurşun-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, II. Kitap, (Haz.) Zekeriya Kurşun-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998.
• EYİCE, Semavi, “Bedesten”, DİA, C: 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992a, ss. 302-311.
• EYİCE, Semavi, “Beyazıt Hamamı”, DİA, C: 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992b, ss. 52-54.
• FATSA, Mehmet-Gazanfer İltar, Hacı Abdullah Halife Tekkesi, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul 2016.
• GOLOĞLU, Mahmut, Trabzon Tarihi Fetihten Kuruluşa Kadar, Serander Yayınları, Trabzon 2000.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi”, Belleten, C: XXVI, (102), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1962, ss. 293-337.
• GÖKHAN, İlyas, Kahramanmaraşlı Meşhur ve Kahraman Kadınlar, Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kahramanmaraş 2017.
• HİLMİ, Ömer, İthaf’ül-Ahlaf fi Ahkam’il-Evkaf, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1977.
• HORULUOĞLU, Şâmil, Tarihî Eserleri ile Trabzon, Ankara 1978.
• İNAN, Kenan, “Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni”. Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Ticari Hayat, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2013, ss. 97-119.
• KAÇAN ERDOĞAN, Meryem, “Osmanlı Hanım Sultanlarının Harameyn ve Kudüs’e Yaptığı Hizmetler (XVI-XVII. Yüzyıl)”. Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın, C: 1, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2016, ss. 489-508.
• KARPUZ, Haşim, “Trabzon’daki Türk Devri Hamamları”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı 88-89, Trabzonlular Kültür ve Yardımlaşma Derneği, İstanbul 1989, ss. 109-135.
• KARPUZ, Haşim, Trabzon, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• KARPUZ, Haşim, “Trabzon’da Türk Devri Yapıları”, Kültür ve Sanat, 18, 1993a, ss. 15-18.
• KARPUZ, Haşim, Rize, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993b.
• KIRLANGIÇ, Hicabi, İdrîs-i Bidlîsî Selim Şah-Nâme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• KÖÇ, Ahmet, “XV. Yüzyılda Ümerâ Vakıfları ve Ankara’nın Kentsel Gelişimi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C: 12, S: 22: 2009, ss. 179-191.
• KUBAN, Doğan, Osmanlı Mimarisi, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 2007.
• KURNAZ, Mehmet, Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar, 1948. MARTAL, Abdullah, “XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su-Yolculuk”, Belleten, C: LIII, (205), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988, ss. 1585-1652.
• MISIR, Hikmet, Trabzon Tarihinde Ayşe Gülbahar Hatun ve Gülbahar Hatun Mahallesi, Trabzon 2013.
• ÖKSÜZ, Melek, Onsekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon Toplum-Kültür-Ekonomi, Serander Yayınları, Trabzon 2006.
• ÖZCAN, Ruhi, “Osmanlı Devleti’nde XVII. Yüzyılda Yapılan Sikke Tashihleri”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S: 17, 2005, ss. 237-266.
• ÖZTÜRK, Temel, Osmanlıların Kuzey ve Doğu Seferlerinde Savaş ve Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon 2011.
• ÖZTÜRK, Temel, “Seyahatnamelerde Trabzon Türbeleri”, Uluslararası Horasan’dan Anadolu’ya İrfan Geleneği: Elvan Çelebi Sempozyumu, Çorum 2020, ss. 129-151.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• PARLATIR, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara 2011.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi 1640-1740, İstanbul 1965.
• SİNGER, Amy, “İmaret”, Türkler, C: 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 892-908.
• ŞAŞMAZ, Mehibe, “Osmanlı Sarayındaki Dulkadirli Hatunlar”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S: 37, 2016, ss. 410-424.
• ŞAKİR ŞEVKET, Trabzon Tarihi, (Haz.) İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2001.
• TANMAN, M. Baha, “Halvethâne”, DİA, C: 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, ss. 388-393.
• TARIM ERTUĞ, Zeynep, “İmaret”, DİA, C: 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, ss, 219-220.
• TOSUN, Miraç, Trabzon’da Cemaatlerarası İlişkiler, Serander Yayınevi, Trabzon 2013.
• Trabzon Vilayet Salnamesi (13), 1305 (1887-1888).
• TULUK, Ömer İskender, “İmâret-i Hatuniye’den Atapark’a: Trabzon’da Kamusal Alan Dönüşümüne Erken Bir Tanıklık”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul 2010, ss. 121-144.
• TULUK, Ömer İskender-Fulya Üstün, “Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul 2010, ss. 173-187.
• USTA, Sebahittin, “Trabzon İmâret-i Hatuniye Vakfı ve Gelirleri (1550-1650), Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2016; (21), ss. 225-250.
• USTA, Sebahittin, Trabzon’da Vakfılar (1550-1650), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2015.
• USTA, Veysel- SOYTÜRK, Yaşar, Tarihi, Coğrafyası, Folkloru ile İlimiz Trabzon, Trabzon 1996.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C: 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• ÜSTÜN DEMİRKAYA, Fulya, Toplumsal Dinamikler Bağlamında Trabzon Kent Dokusunun Dönüşümü (Komnenos Hanedanlığı’ndan Cumhuriyete Kadar), Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2014.
• YAZICI, Nurcan, “Trabzon’daki Gülbahar Hatun/Hatuniye Külliyesi ve Osmanlı Dönemi Onarımları”, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 2, 2010, ss. 120-129.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Sosyal Teşkilâtlar Bütünlüğü Olarak Osmanlı Vakıf Külliyeleri”. Türk Kültürü, 219, Ankara 1981, ss. 262-271.
• YİNANÇ, Refet, Dulkadir Beyliği, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• YÜKSEL, Murat, Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, C: 1, T.C. Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul 1991.
• YÜNGÜL, Naci, “Giresun’un Espiye İlçesinde Yavuz Sultan Selim’in Tesis Ettiği Gülbahar Hatun Tekkesi Vakfına Ait Vesikaların Değerlendirilmesi” Vakıflar Dergisi, S: 15, Ankara 1982, ss. 101-116.
• ZORLU, Tülay, “Trabzon Gülbahar Hatun ve Emir Mehmet Türbeleri”, Vakıflar Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, S: 35, Ankara 2011, ss. 215-233.