EPİGRAFİK, NÜMİZMATİK VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA TOKAT'TA ZEUS KÜLTÜ

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 38, 67 - 90, 20.04.2025

Şengül Dilek Ful

https://doi.org/10.18220/kid.1680147

Öz

Günümüzde Orta Karadeniz Bölümü’nde antik dönemde ise Pontus olarak adlandırılan bölgenin sınırları içerisinde yer alan Tokat kenti, Geç Kalkolitik Çağ’dan Osmanlı İmparatorluğu’na kadar kesintisiz olarak yerleşim görerek birçok uygarlığı bünyesinde barındırmış ve bu durumun sonucunda zengin bir kültürel yapıya sahip olmuştur. Sahip olduğu bu zengin kültür yapısının bir unsuru olan din olgusu da bünyesinde barındırdığı uygarlıklar tarafından şekillenmiştir. Tokat’ta yapılan araştırmalar ve ele geçen buluntular, kentte en yoğun tapınım gören tanrılardan birisinin, pagan dünyasının en büyük Olympos tanrısı olan Zeus olduğunu ortaya koymuştur. Anadolu’nun birçok antik bölgesinde farklı epitetlerle tapınım gördüğü bilinen Zeus’un, Tokat’ta, Epikarpios, Olympios, Nikephoros ve Pylaios epitetleri altında saygı gördüğü, Sulusaray (Sebastopolis), Zile (Zela), Niksar (Neokaisareia) ve Turhal (Gaziura) gibi merkezlerden ele geçen epigrafik, nümizmatik ve arkeolojik veriler tarafından kanıtlanmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, Zeus’un Tokat’taki varlığını, Anadolu genelinde görülen Zeus kültleri ile birlikte bir bütün olarak ele alıp yazıtlar, sikkeler ve arkeolojik veriler aracılıyla ortaya koymak ve değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

Pontus Bölgesi, Tokat, Kült, Zeus, Yazıt

THE CULT OF ZEUS IN TOKAT IN LIGHT OF EPIGRAPHIC, NUMISMATIC, AND ARCHAEOLOGICAL DATA

Öz

Today, the city of Tokat, located within the region known as Pontus in antiquity, has been continuously inhabited from the Late Chalcolithic Age to the Ottoman Empire. Hosting numerous civilizations over the centuries, Tokat has developed a rich cultural heritage. One significant aspect of this heritage is religion, shaped by the diverse civilizations that have inhabited the area. Research conducted in Tokat, along with uncovered artifacts, reveals that one of the most widely worshipped deities in the city was Zeus, the greatest of the Olympian gods in the pagan world. Zeus was venerated under various epithets across Anatolia, and in Tokat, he was worshipped as Epikarpios, Olympios, Nikephoros, and Pylaios. Epigraphic, numismatic, and archaeological evidence from key centers such as Sulusaray (Sebastopolis), Zile (Zela), Niksar (Neokaisareia), and Turhal (Gaziura) further attest to his worship in the region.
The aim of this study is to examine the presence of the Zeus cult in Tokat within the broader context of Zeus worship throughout Anatolia. This will be achieved through the analysis of inscriptions, coins, and archaeological data.

Anahtar Kelimeler

Pontus Region, Tokat, Cult, Zeus, Inscription

Kaynakça

• Hesiodos, Erga kai Hemerai-Thegonia- (İşler ve Günler – Tanrıların Doğuşu), Çev: Azra Erhat- Sebahattin Eyüboğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016.
• Homeros, Iliada, Çev. Azra Erhat-A. Kadir, Can Yayınları, İstanbul 1984.
• AMANDRY, Michel– RÉMY Bernard, Pontica II, Les Monnaies de l’atelier de Sebastopolis du Pont, Varia Anatolica 10, Institut Français d'Études Anatoliennes Georges Dumézil, İstanbul 1998.
• AMELING, Walter, Die Inschriften von Prusias ad Hypium, IK (Inschriften Griechischer Städte aus Kleinasien), Band 27, Bonn 1985.
• ANDERSON, John George Clark, “Festivals of Mên Askaênos in the Roman Colonia at Antioch of Pisidia” The Journal of Roman Studies 3/2, Cambridge University Pres, 1913, ss. 267-300.
• ANDERSON, John George Clark–CUMONT, Franz–GRÉGOIRE, Henri, Recueil des Inscriptions Grecques at Latines du Pont de L’Arménie: Studia Pontika III, H. Lamertin, Libraire-Editeur, Bruxelles 1910.
• ARSLAN, Melih, “Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde Bulunan Pontus Krallığı'na ve Pontus Kentlerine Ait Roma Devri Sikkeleri”, Arkeoloji Dergisi V, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1997, ss. 63-109.
• BABELON, Ernest, Invantaire Sommaire de la Collection Waddingdon, Paris 1898.
• BAYDUR, Nezahat, Anadolu’daki Kutsal Dağlar. Dağ Tanrılar: Klasik Çağ, Graphis Yayınları, İstanbul 1994.
• BLUMEL, Wolfgang, Die Inschriften von Mylasa (I.K. 34), Yay. R. Habelt, Bonn 1987.
• CALDER, William Moir, Monumenta Asiae Minoris Antiqua Vol: VII, Monuments From Eastern Phrygia, Manchester: Manchester University Press, 1956.
• COOK, Arthur Bernard, A Study in Ancient Religion, Vol: 2, Cambridge University Press, Cambridge 1925.
• CUMONT, Fraz, “Nouvelles Inscriptions Du Pont” Revue des Études Grecques 15, Paris 1902, s. 314-315.
• ÇEVİK, Nevzat, “Dağlardaki Tanrılar ve Tanrı Dağlar”, VİTA. Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan Kitabı, Ege Yayınları, İstanbul 2007.
• DALAISON, Julie–RÉMY, Bernard–AMANDRY, Michel, Zéla sous l'empire romain: Étude Historique et Corpus Monétaire, Numismatica Anatolica 4, Ausonius Editions, Bordeaux 2009.
• DOUBLET, Georges, “Inscriptions de Paphlagonie”, Bulletin de Correspondance Hellénique 13, Paris 1889, ss. 293-319.
• DOUBLET, Gustave MENDEL, “Inscriptions de Bithynie”, Bulletin de Correspondance Hellénique 25, Paris 1901, ss. 5-92.
• ERHAN, Fatih, Antik Çağ Kilikia Sikkelerinde Dinsel Tasvirler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014.
• ESTIN, Colett-LAPORTE, Helene, Yunan ve Roma Mitolojisi, Çev. Musa Eran, Koza Yayın Dağıtım, Ankara 2002.
• FRENCH, David Henry, Roman Roads and Milestones of Asia Minor, fasc. 2: an interim Catalogue of Milestones, part 1, BAR, International Series, 392 (1), Ankara 1988.
• FRENCH, David Henry, “Amasian Notes 4. Cults and Divinities: The Epigraphic Evidence”, Epigraphica Anatolica 26, Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn 1996, ss. 87-98.
• GRIMAL, Pierre, Mitoloji Sözlüğü. Yunan ve Roma, Çev. Sevgi Tamgüç, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012.
• IOSSIF, Panagiotis-LORBER, Catharine, “Laodikai and the Goddess Nikephoros”, L'Antiquité Classiqué 76, 2007, ss. 63-88.
• IŞIK, Adem, Pers, Hellenistik ve Roma İmparatorluk Dönemlerinde Paphlagonia ve Pontus Bölgesi Kültleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004.
• JONES, John Melville, A Dictionary of Ancient Greek Coins, Seaby, London 1998.
• KARAYAKA, Nuriye, Eskiçağ Tarihinde Tokat, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988.
• KAYMAKÇI, Salih, “Antik Çağda Kelkit Vadisi’ndeki İnanç ve Tapınımlar-Kültler”. TÜBA-AR 15, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2012, ss.79-94.
• KÖKDEMİR, Görkem, “Yeni Değerlendirmeler Işığında Menderes Magnesiası’nda Athena Kültü, Panathenaia ve Bilinmeyen Bir Athena (?) Başı”, Cedrus VII, Akdeniz Üniversitesi, Antalya 2019, ss. 107-121.
• KURT, Mehmet, “Yazıtlar Işığında Antik Lykaonia’da Zeus Kültü Ve Sosyal Hayata Etkileri”, Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi, 11/1, 2024, ss. 2-26.
• LAFLI, Ergün, “Sikkeler Işığında Roma Döneminde Kuzeydoğu Karia Kentleri”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 147, Arkeoloji Sanat Yayınları, İstanbul 2014, s. 1-20.
• LARSON, Jennifer, Ancient Greek Cults, Taylor & Francis e-Library, New York ve London 2007.
• LE GUEN POLLET, Brigette, “Sebastopolis du Pont (Sulusaray). Documents littéraires et inscriptions déjà publiées de la cité”, Epigraphica Anatolica 13, Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn 1989, ss. 471-490.
• LSJ: LIDDEL, Henry George-SCOTT, Robert-JONES, Henry Stuart, Greek English Lexicon, Claronden Press, Oxford 1882.
• MAREK, Christian, Stadt, Ära und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia. (Istanbuler Forschungen 39), Tübingen: Wasmuth 1993.
• MITCHELL, Stephen, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor II, Clarendon Press, Oxford 2003.
• MITFORD, Timothy Bruce, “Inscriptions Ponticae-Sebastopolis”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 87, Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn 1991, ss. 181-243.
• MITFORD, Timothy Bruce, “The God Pylon in Eastern Pontus”, Byzantion 36, Bonn 1966, ss. 471-490.
• MORAUX, Paul, Une Imprécation Funéraire a Néocésarée, Bibliothéque Archéologique et Historique de l’Institut Francais d’Archeologie d’Istanbul, Paris 1959.
• NILSSON, Martin Persson, Geschichte der griechischen Religion Bd. 1: Die Religion Griechenlands bis auf die griechische Weltherrschaft, C.H.Beck’sche Verlagsbuchhandlung, München 1955.
• OLSHAUSEN, Eckart, “Götter, Heroen und ihre Kulte in Pontos– ein erster Bericht”, Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt II, Band:18.3, 1990.
• ÖZÇAĞLAR, Ali, “Kazova’da Zirai Faaliyetlerin Gelişimi”, Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C:1, Ankara Üniversitesi, Ankara 1988, ss. 307-318.
• PAZ DE HOZ GARCIA BELLIDO, Maria, Les Cultos Religiosos en Lydia, a Través de la Epigrafia Griega, Salamanca 1994.
• RANKOV, Nikolas Boris, The Beneficiarii Consularis in the Western Provinces of the Roman Empire, A Thesis Submitted fort he Degree of Doctor of Philosophy in the University of Oxford, Trinity Tera 1986.
• SAPRYKIN, Sergey Jurevich, “The Religion and Cults of the Pontic Kingdom: Political Aspects”, Mithridates VI and the Pontic Kingdom, Ed: Jakob Munk Højte, Aarhus University Press, 2009, ss. 249-275.
• SAPRYKIN, Sergey Jurevich, “Male Deities and Their Cults on the South Black Sea Coast: Hellenistic and Roman Period”, Ancient Sacral Monuments in the Black Sea, Ed: Elias K. Petropoulas-Aleksander A. Maslennikov, Publishing House: Kyriakidis Brothers s.a., Thessaloniki 2010.
• SAYAR, Mustafa Hamdi, “Kilikya’da Tanrılar ve Kültler”, OLBA II, Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi Yayınları, Mersin 1999, ss. 131-154.
• SEG: Supplementum Epigraphicum Graecum: Edi: H. W. Pleket-R. S. Stroud, Volume 32-33, J. C. Gieben Publisher, Amsterdam 1982-1983.
• SHEDD, Julia Ann Clark, Famous Sculptors and Sculpture, The University Press Camridge, Boston ve New York 1896.
• SNG Aulock Lydien: Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Sammlung v. Aulock. Lydien, Berlin 1963.
• SNG Aulock Kilikien: Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Sammlung v. Aulock. Kilikien. Berlin 1966.
• SNG Aulock Pontus-Paphlogonien-Bithynien: Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Sammlung v. Aulock. Pontus-Paphlogonien-Bithynien, Berlin 1957.
• SNG BM Black Sea: Sylloge Nummorum Graecorum. Vol IX. The British Museum. Part 1: The Black Sea, British Museum Press, London 1993.
• SNG Pfalzer Privatsamlungen: Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland. Pfalzer Privatsamlungen 5. Pisidien und Lykonien, München 1999.
• STERRET, John Robert Sitlington, An Epigraphical Journey in Asia Minor, Boston: Damrel and Upham 1888.
• ŞAHİN, Hamdi, “Eine Neue Weihinschrift Für Zeus Epikarpios Aus Dem Mittleren Rauhen Kilikien”, Epigraphica Anatolica 40, Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn 2007.
• ŞAHİN, Nuran, Zeus’un Anadolu Kültleri, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, İstanbul 2001.
• TEKİN, Murat–FUL, Şengül Dilek, “İç Pontos Bölgesi’nde Roma ve Erken Bizans Dönemlerine Işık Tutan Bir Antik Kent: Sebastopolis (Yazılı Kaynaklar ve Kazı Çalışmalarından Yansımalar), Understanding Transformations: Exploring The Black Sea Region and Northern Central Anatolia in Antiquity, Byzas 26, Ed. Emine Sökmen-Andreas Schachner, Ege Yayınları, İstanbul 2021, ss. 345-358.
• TEKİN, Murat, “Hititler Dönemi’nde Tokat ve Çevresi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Sempozyumu 01-03 Kasım 2012 Bildiriler, Haz. Ali Açıkel-Samettin Başol-Ali Osman Solmaz-Murat Hanilçe, C:1, Özyurt Matbaacılık, Ankara 2012, ss. 287-312.
• TEMÜR, Akın, “Sulusaray-Sebastopolis Kazılarının Dünü, Bugünü ve Yarını”, 5. Tokat Sempozyumu 14-16 Ekim 2022, Bildiriler Kitabı, Ed. Coşkun Yılmaz, C: IV, İstanbul 2023, ss. 227-237.
• TEMÜR, Akın-GÜLTEKİN GENÇ, İlknur, “Sebastopolis Excavations and Observations on the Byzantine Church”, JAHA Vol: 10, No 3, 2023, ss. 146-161.
• ÜRETEN, Hüseyin, “Hellenistik Dönem Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 22, S: 35, Ankara Üniversitesi, 2004, ss. 185-214.
• WADDINGDON, William Henry-BABELON, Ernest–REINACH, Théodore, Recueil Général des Monnaies Grecques d’Asie Mineure: Pont et Paphlogonia, Tome:1, Fasc. 1, Editions Ernest Leroux, Paris 1925.
• WEIMERT, Helmut, Wirtschaft als Landschaftsgebundenes Phänomen. Die Antike Landschaft Pontos Eine Fallstudie, Frankfurt am Main, Bern, NewYork, Nancy 1984.
• WROTH, Warwick, The Greek Coins in the British Museum: Pontus, Paphlagonia Bithynia, and the Kingdom of Bosporus, Printed by Order of the Trustees, London 1889.