Bir Hanefî-Mu‘tezilî Usûl Âlimi: Ebû Abdullah el-Basrî ve Lâfız Bahislerindeki Görüşleri

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 5 - 40, 28.12.2019

Hacer Yetkin

Öz

Mezheplerin teşekkül
döneminde Hanefî mezhebi ile Mu‘tezile arasında var olan entelektüel
etkileşimin pek çok göstergesinden biri, bu dönemdeki pek çok Hanefî âlimin Mu‘tezile’ye
mensup olduğunun iddia edilmesidir. Bu Hanefî-Mu‘tezilî simalardan biri de Ebû
Abdullah el-Basrî’dir (ö. 369/979). Hem Kerhî (ö. 340/952) hem de Ebû Hâşim
el-Cübbâî’nin (ö. 321/933) en seçkin öğrencilerinden olan Ebû Abdullah’ın usûle
dair görüşleri Hanefî kaynaklarda hemen hiç zikredilmediği halde, Mu‘tezilî usûl
eserlerinde kendisine çokça atıf yapılmaktadır. Bu makalede, Ebû Abdullah’ın
ilmî kişiliği ve görüşlerinden bir seçki üzerinden, onun neden Hanefî
mezhebinde öne çıkmadığı ve Mu‘tezilî usûl eserlerinde kendisine daha çok yer
bulduğu izah edilmeye çalışılmakta; ayrıca hicrî dördüncü asırda Hanefî-Mu‘tezilî
etkileşiminin geldiği nokta hakkında bir değerlendirme yapılmakta ve Kerhî’den
sonraki nesilde Hanefîlerle Mu‘tezile’nin bir gelenek olarak gittikçe
birbirinden ayrıştığı tespit edilmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Ebû Abdullah el-Basrî, Kerhî, Cessâs, Hanefî mezhebi

Kaynakça

• Apaydın, Yunus. “Kerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 285-287. Ankara: TDV Yayınları, 2002.Başoğlu, Tuncay. “Saymerî’nin Usûlü ve Usûl Görüşleri Hakkında Bazı Tespitler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003): 273-277.Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâd: es-Sağîr. Thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Züneyd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993-1998.Basrî, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Ali b. et-Tayyib. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. Haz. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, tarih yok.Bedir, Murteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.Buhârî, Alâüddîn Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr an Usûli’l-Pezdevî. Nşr. Naci es-Süveyd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Nşr. Muhammed Muhammed Tamir. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Nşr. Salah b. Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.Debûsî, Ubeydullah b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille. Thk. Halil Muhyiddin el-Meys. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.Gazâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. Thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997. İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. Trc. Yunus Apaydın. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.Gölcük, Şerâfettin. “Ebû Abdullah el-Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 84-85. Ankara: TDV Yayınları, 1994.Hamîdullah, Muhammed. “Mu‘tezile Fıkıh Usûlü ve el-Basrî’nin el-Mu‘temed Adlı Eseri”. Bilimname 4 (2004): 81-105.Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ali b. Ahmed b. Sâbit. Târîhu Bağdad ev Medîneti’s-Selâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, tarih yok.İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî lidînillah Ahmed b. Yahya. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1961.İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yakub İshak b. Muhammed. el-Fihrist. Kahire: Matbaatü’l-İstikâme, tarih yok.Kadı Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcabbâr el-Hemedânî. Fazlü’l-i‘tizâl ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. Haz. Fuad Seyyid. Tunus: Dâru’t-Tunusiyye li’n-neşr, 1974.Kadı Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcabbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. Nşr. Taha Hüseyin, Emin el-Hûlî. Kahire: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-irşâdü’l-kavmî, 1963. Mu‘tezile’de Hukuk Felsefesi. Trc. Yüksel Macit. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011.Kureşî, Muhyiddin Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed el-Hanefî. el-Cevâhiru’l-Mudiyye fî tabakâti’l-Hanefîyye. Thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 2. Baskı. Cize: Hicr li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1993.Macit, Yüksel. “Mu’tezile’nin Fıkıh Usûlündeki Yeri ve Etkisi”. Marife 3 (2003): 73-82.Medelung, Wilfred. Mâturîdîliğin Yayılışı ve Türkler. Trc. Arslan Gündüz. Yayın yeri yok: Yayın evi yok, tarih yok (fotokopi nüsha).Molla Hüsrev. Mir’âtü’l-usûl fî şerhi mirkâti’l-vusûl. İstanbul: Fazilet Neşriyat, tarih yok.Nâtık-Bilhak, Ebû Tâlib Yahya b. Hüseyin el-Hârûnî. el-Müczî fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülkerim Cüdbân. Yayın yeri yok: el-Meclisü’z-Zeydî el-İslâmî, 2013.Özen, Şükrü. Ebû Mansur el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşâsı. Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul, 2001.Pezdevî, Ebu’l-Hasen Ebu’l-Usr Fahru’l-İslam Ali b. Muhammed. el-Usûl (Keşfü’l-esrâr ile birlikte). Haz. Naci es-Süveyd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesud b. Tacişşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel. Tavdîh li-metni’t-Tenkîh (Şerhu’t-Telvîh ile birlikte). Haz. Necib el-Mâcidî, Hüseyin el-Mâcid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. 2. baskı. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985. Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali b. Muhammed. Kitabu Mesâili’l-hilâf fî usûli’l-fıkh. Haz. Abdelouahad Jahdani. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Universite de Provence, 1991.Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed et-Temîmî el-Mervezî. Kavâtı‘u’l-edille fi’l-usûl. Haz. Naci es-Süveyd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2011.Semerkandî, Ebû Bekir Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl. Thk. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa‘dî. Yayın yeri yok: Matbaatü’l-Hulûd, 1987.Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Usûl. Thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.Şîrâzî, Ebû İshak Cemâlüddin İbrahim b. Ali. Tabakâtü’l-fukahâ. Thk. İhsan Abbas. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1981.Şîrâzî, Ebû İshak Cemâlüddin İbrahim b. Ali. set-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. tah. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1983.Üzüm, İlyas. “Nâtık-Bilhak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 439-440. Ankara: TDV Yayınları, 2006.Vishanoff, David. The Formation of Islamic Hermeneutics. New Haven: American Oriental Society, 2011.Yetkin, Hacer. “Usûl Anlayışı Çerçevesinde Debûsî’nin Kelâmî Eğilimi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2017): 27-59.Yücel, Fatih. “İlk Dönem Irak Hanefîlerinin Zeydî Usûlüne Etkilerine Yönelik bir İnceleme (Kerhî ve Ebû Abdullah el-Basrî Örneği)”. Diyanet İlmi Dergi 2 (2016): 115-146.Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaut, Ekrem el-Bûşî. 2. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.