Fıkha Dâir Bir Hadisin İsnad Analizi (Üç Şeyin Ciddisi de Ciddi, Şakası da Ciddidir: Nikâh, Talak, Ricât)

Year 2020, Volume: 4 Issue: 2, 215 - 252, 25.12.2020

Hikmetullah Ertaş

Abstract

Hadis Müslümanların ürettiği tüm ilmî disiplinlerde Kur’an’dan sonra en temel kaynaktır. Tefsir, fıkıh, kelâm, tasavvuf başta olmak üzere insan yaşamına dâir her türlü ilmî faaliyette ya hadislere yer verilmiş veya atıfta bulunulmuş ya da Hz. Peygamber’den izler/mesajlar ilgi çalışmalara/değerlendirmelere derc edilmiştir. Bu bağlamda çalışmamız fıkhın farklı alanları ile irtibatlı “üç şeyin ciddisi de ciddi şakası da ciddidir. Nikâh, talak, ricât/“ثَلَاثٌ جِدُّهُنَّ جِدٌّ وَهَزْلُهُنَّ جِدٌّ: الطَّلَاقُ، وَالنِّكَاحُ، وَالرَّجْعَةُ” rivayetini baz almaktadır.
Çalışma; ilgi rivayet çerçevesinde konu ile irtibatlı merfu, mevkuf, maktu tüm rivayetlerin detaylı isnad analizlerini ve bunların sıhhat tespitine dair değerlendirmeleri kapsamaktadır. Bazı hadis eserlerinde Hz. Peygamber’e atf edilerek sıhhati konusunda “hasen-garib” değerlendirmesi yapılan bu rivayetin kanaatimize göre Hz. Peygamber’e (s.a.) dayandırılması hadis kriterleri bakımından son derece problemlidir/zor görülmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu ifade muhtemelen, fıkıhçı kişiliği ile de tanınan Said İbnu’l-Museyyeb’e (ö. 94/713) aittir. Bu bağlamda ilk dönem fıkhî eserlerdeki değerlendirmelerin dayanağı bu rivayetten ziyâde fâkihlerin ihtiyât mülâhazaları olmalıdır.

Keywords

Şaka, Nikâh, Ciddi, Talak, Rivayet, Hadis

Thanks

Teşekkürler

The Analyzing of a Hadith concerning Fıqh Issue (There are three things which, whether undertaken seriously or in jest, are treated as serious: Marriage, divorce and taking back a wife.)

Abstract

Hadith is the second source of information contributing to the knowledge of the scholarly disciplines after the Quran.It is notable that almost all academic affairs considering life and experience of man such as Tafsir, Fıqh, Kalâm, and Sufism either referred by the hadiths or messages/clues of Prophet were collected to support the considerations.
Therefore, this study examines three concepts being associated with the several departments of fıqh and these study matters are called Nikâh i.e marriage, talâk i.e divorce, ricât i.e situation of taking back a wife. Also, it is reported that there are three things which, whether undertaken seriously or in jest, are treated as serious: Marriage, divorce, and taking back a wife. Thus this article not only makes isnad analyze this riwaya previously mentioned, by comprising it with the other marfū‘, mawqūf, maqtū‘ riwayas and also includes some examinations related to the authenticity of this riwaya.
Even this riwaya was said to have been reported as ‘hadîthun garîbun’ by Prophet himself as some hadith sources argue this claim, it is not a suitable attitude to associate this riwaya with Prophet because hadith methodology conflicts with former claim thus it seems very problematic or challenging.
In the light of the information, it seems that this argument belongs to Said ibn al-Musayyib who was known for his studies in fıqh.Therefore, it can be concluded that the bases of the first fıqh studies were not this riwaya but the chariness consideration of faqīhs.

Keywords

Jest, Marriage, Divorce, Serious, Hadith, Riwaya

References

• Abdurrezzâk, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâk b. Hemmâm es-Sanʿânî. el-Musannef. 10 Cilt. Kahire: Dâru’t-Teʿsîl, 1435/2015.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Câmiʿ fî’l-ʿİlel ve Maʿrifeti’r-Ricâl. Hindistan: Dâru’s-Selefiyye, 1408/1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Esâmî ve’l-Kunâ. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fârûk, 1436/2015.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Musned. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle,1421–2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdullâh AHmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Suâlâtu Ebî Dâvûd li İmâm ʾAhmed b. Hanbel fî Cerhi’r-Ruvâti ve Taʿdîlihim. Medine: Mektebetu’l-ʿUlûm ve’l-Hikem, 1414/1993.
• Akgün, Hüseyin. “Tirmizî’nin Kullandığı ‘Hadîsun Garîbun’ Kavramı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 107-124.
• Alî b. el-Medînî, Ebû’l-Hasan ʿAlî b. ʿAbdullâh el-Basrî. Suʾâlâtu İbn Ebî Şeybe. Riyad: Mektebetu’l-Maʿârif, 1404/1983.
• Alî b. Nasr et-Tûsî, Ebû Alî el-Hasen b. Alî b. Nasr et-Tûsî. Muhtasaru’l-Ahkâm el-Mustahrec alâ Câmiʿi’t-Tirmizî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muʾeyyed, 1424.
• Alîyyul-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn ʿAlî el-Mollâ. Mirkâtu’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Âşıkkutlu, Emin. “Meçhul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.
• Bedruddîn el-ʿAynî, Ebû MuHammed Mahmûd b. Ahmed. Nuhabu’l-Efkâr fî Tenkîhi Mebânî’l-Ahbâr fî Şerhi Meʿânî’l-Âŝâr. 19 Cilt. Katar: Vizârtu’l-Evḳâf, 1429/2008.
• Beydâvî, Ebû Saʿîd ʿAbdullâh b. Ömer el-Şîrâzî. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Teʾvîl. Beyrut: Dâru İhyâʾi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1418/2018.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Alî. el-Medhal ile’s-Süneni’l-kübrâ. Kuveyt: Dâru’l-Hulefâʾ, 1985.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Alî. es-Sünenu’l-kübrâ. 22 Cilt. Beyrut: Merkezu Hecer, 1424/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Alî. Maʿrifetu’s-Sünen ve’l-Âŝâr. 15 Cilt. Karaçi, 1412/1991.
• Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. İsmâil. ed-Duʿafâʾu’s-Sağîr. Haleb, 1396.
• Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’l-Müsnedü’s-Sahîhu’l-Muhtasar. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratu’l-Maârifi’l-Oŝmâniyye, ts.
• Cemâluddîn el-Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf . Tehẑîbu’l-Kemâl fî ʾEsmâi’r-Ricâl. 32 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1400/1980.
• Cüveynî, Ebû’l-Meâlî ʿAbdulmelik b. Abdullâh. Nihâyetu’l-Matlab fî Dirâyeti’l-Meẑheb. Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Çelikan, Serkan. “ Abdülaziz b. Muhammed ed-Derâverdî ve Bir Hadis Râvisi Olarak Güvenirliliği”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19(2019),837-860.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ömer el-Bağdâdî. el-ʿİlelu’l-Vâride fî’l-ehâdîsi’n-Nebeviyye. 15 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1405/1985.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ömer el-Bağdâdî. Sünenü’d-Dârekutnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. 7 Cilt. Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebû Nuʿaym, Ahmed b. Abdullâh b. Ahmed el-Isbehânî. Hilyetu’l-Evliyâʾ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ. 9 Cilt. Mısır: es-Saʿade, 1394/1974.
• Efendioğlu, Mehmet. “Münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/13-14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Yakûb b. Sufyân el-Fârisî. el-Maʿrife ve’t-Târîh. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1401/1981.
• Hâkim, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed ed-Dabbî en-Nîsâbûrî. el-Mustedrek âle’s-Sahihayn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât el-Usfurî. Tabakâtu Halîfe b. Hayyât. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1993 .
• Hâris b. Ebî Usâme, Ebû Muhammed el-Hâris b. Muhammed el-Bağdâdî. Müsnedü’l-Hâris Buğyetu’l-Bâhis an Zevâidi Müsnedi’l-Hâris. 2 Cilt. Medine: Merkezu Hıdmeti’s-Sünne, 1413/1992.
• Hârisî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed el-Buhârî el-Müsnedü’l-İmâm el-Aʿzam Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 1431/2010.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu’l-Bağdâd. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. el-Hattâb el-Bustî. Meʿâlimu’s-Sünen. Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1351/ 1932.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû MuHammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-Taʿdîl. Haydarâbâd: Dâru İhyâi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1371/1952.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Merâsîl. Beyrut: Muessesetür-Risâle, 1418/1998.
• İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekir Ahmed b. Ebî Hayseme. et-Târîhu’l-Kebîr. 4 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1427/2006.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullâh b. el-Absî. el-Musannef. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. el-Metâlibu’l-Âliyye bi Zevâʾidi’l-Mesânidi’s-Semâniyye. 19 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Âsıme, 1419/1998.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. et-Telhîsu’l-Habîr fî Tahrîc Ehâdîsi’r-Râfiʿî el-Kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1989.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. Takrîbu’t-Tehẑîb. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1406/1986.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. Tehẑîbu’t-Tehẑîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiretu’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1326/1908.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. Lisânu’l-Mîzân. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetu’l-Aʿlemî, 1390/1971.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed ʿAlî b. Ahmed el-Endelusî. el-Muhallâ bi’l-Âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1424/2002.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. el-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’ḍ-Duafâ ve’l-Metrûkîn. 3 Cilt. Haleb: Dâru’l-Vaʿy, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. Meşâhîru ʿUlemâi’l-Emsâr ve Aʿlâmu Fukahâi’l-Aktâr. Cidde: Dâru’l-Vefâ, 1411/1991.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. es-Sikât. Beyrut: Dâ'ru'l-Fikr, 1395/1975.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Ömer b. Kesîr el-Kureşî ed-Dimeşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemâîlî. Ravdatu’n-Nâzır ve Cennetü’l-Munâzır fî Usûli’l-Fıkh alâ Mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. 2 Cilt. Müessesetü’r-Reyyân, 1423/2002.
• İbn Nüceym, Zeynuddîn b. İbrahîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-Râîk Şerhu Kenzi’d-Dakâik ve Minhatu’l-Hâlik ve Tekmiletu’t-Tûrî. 8 Cilt. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Saʿd b. Menî. et-Tabakât. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed Abdullâh b. Vehb el-Mısrî el-Kureşî. el-Câmiʿ. Cidde: Dâru’l-Vefâ, 2005.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullâh b. Muhammed b. Abdilberr el-Kurtubî. el-İstîʿâb fî Maʿrifeti’l-ʾAshâb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/2007.
• İbn Adiy, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adiy el-Curcânî. el-Kâmil fî Duʿafâʾi’r-Ricâl. 11 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1434/2013.
• İbnu’l-Cârûd, Ebû Muhammed Abdullâh b. Alî b. el-Cârûd en-Nîsâbûrî. el-Muntekâ - İbnu’l-Cârûd. Beyrut: Muessesetu’l-Kitâbi’s-Sekâfiyye, 1408/1988.
• İbnu’l-Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye. İʿlâmu’l-Muvakkıîn an Rabbi’l-Âlemîn. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübil-İlmiyye, 1417/1996.
• İbnu’l-Mulakkın, Ebû Hafs Ömer b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. et-Tavdîh li Şerhi’l-Câmiʿi’s-Sahîh. 36 Cilt. Katar: Vizârtu’l-Evkâf, 1429/2008.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osmân b. Abdurrahmân Takiyyuddîn. Maʿrifetu EnvâʿiʿUlûmi’l-Hadîs Mukaddime. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1406/1986.
• İbnu’l-Munzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Evsat fî’s-Sünen ve’l-İcmâ ve’l-İhtilâf. 15 Cilt. Mısır: Dâru’l-Felâh, 1430/2009.
• İclî, Ebû’l-Hasan Ahmed b. Abdullâh el-Kûfî. es-Sikât. Medine: Mektebetu’d-dâr, 1405/1985.
• İsmâil b. Caʿfer, Ebû İsHâk İsmail b. Caʿfer el-Ensârî ez-Zurakî. el-Ehâdîs. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1998.
• Kudûrî, Ebû’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-Kudûrî. et-Tecrîd. 12 Cilt. Kâhire, 1427/2006.
• Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdulhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-Leknevî. er-Ref ve’t-Tekmîl fî’l-Cerh ve’t-Taʿdîl. Haleb: Matbaatu’s-Selefiyye, 3. Basım, 1407/1987.
• Liv, Cemil. “Üç Şeyin Şakası Ciddi Ciddisi de Ciddi Hadisinin Tahrîci ve Fıkhî Değerlendirmesi”. I. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Kongresi. 209-223. Karabük: Karabük Üniversitesi, 2018.
• Liv, Cemil, “İslam Fıkhında Zâhiri-Bâtıni İrade Ayrımının Hukukî İşlemlere Etkisi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 28 (2016). 181-200.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 4 Cilt. Dâru’-r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvatta. Beyrut: Dâru İhyâʾi Turâŝi’l-Arabî, 1406/1985.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî. el-Hâvî’l-Kebîr fî Fıkhi Mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübil-İlmiyye, 1419-1999.
• Moğultây, Ebû Abdullâh Moğultây b. Kılîc el-Bekcerî. İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl fî Esmâî’r-Ricâl. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422/2001.
• Nesâʾî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb el-Horâsânî. ed-Duʿafâʾ ve’l-Metrûkûn. Haleb: Dâru’l-Vaʿy, ts.
• Özçelik, Fikret, “Hadisçilerin ve Usûlcülerin Râvinin Adaleti Hakkındaki Tutumları: Seyfuddîn Âmidî Örneği”. Diyarbakır: Âlimler, Ârifler, Edîpler (İstanbul: Ensâr Neşriyat, 2018), 305-323.
• Özçelik, Fikret, “Farklı Fıkhî, Hükümlerin Tezaahüründe Hadislerin Rolü: Gaylan b. Seleme Rivayeti Örneği”. Şarkiyat 11/3 (2019),11-33.
• Özdemir, Veysel. “Hadîslerin Sıhhat Açısından Taksimi ve Hasen Hadîs Istılâhının Ortaya Çıkışı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2013), 67-110.
• Özpınar, Ömer. “Teşekkül Sürecinde Hadis-Fıkıh İlişkisi Üzerine”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2005), 129-150.
• Saʿîd b. Mansûr, Ebû Osmân Saʿîd b. Mansûr el-Horâsânî. es-Sünen. 2 Cilt. Hindistan: Dâru’s-Selefiyye, 1403/1982.
• Suyûtî, Celâlu’d-Dîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtu’l-Huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1982.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Yemenî. el-Fethu’r-Rabbânî min Fetâvâ’l-İmâm eş-Şevkânî. 12 Cilt. Sanʿâ: Mektebetu’l-Celîl, ts.
• Şeybânî, Ebû Abdullâh Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Suleymân b. Ahmed eş-Şâmî. el-Muʿcemu’l-Kebîr. 25 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1994.
• Taberî, Ebû Caʿfer MuHammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân fî Teʾvîli ʾÂyi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. Şerhu Meʿâni’l-Âsâr. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1414/1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-İlelu’s-Sagîr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1975.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmiẑî. 3 Cilt. Mısır: Şirketu Mustafâ’l-Bâbî’l-Halebî, 1395/1975.
• Ukaylî, Ebû Caʿfer MuHammed b. Amr el-Mekkî. ed-Duʿafâu’l-Kebîr. 6 Cilt. Mısır: Dâru İbn Abbâs, 2008.
• Yahyâ b. Maʿîn, Ebû Zekeriyyâ. Min Kelâmi Ebî Zekeriyyâ Yahyâ b. Maʿîn fî’r-Ricâl. Dimeşḳ: Dâru’l-Meʾmûn li’t-Turâs, ts.
• Yıldırım, Enbiya. “Sahîhân Üzerinde İcma Meselesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1998), 361-369.
• Yücel, Ahmet. “Cerh Lafızlarından Münkerü’l-Hadis ve Farklı Kullanımları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14-15 (1997 1995), 199-210.
• Yücel, Ahmet. “Hadislerin Yazılı Rivayeti ve İmla Geleneği”. Uluslararası Katılımlı Sempozyum: Anadolu’da Hadis Geleneği ve Daru’l-Hadisler. 37-48. Samsun, 2011.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. Dîvânu’d-Duʿafâʾ ve’l-Metrûkîn ve Halkun mine’l-Mechûlîn ve Sıkâtun fîhim. Mekke: Mektebetu’n-Nahdeti’l-Hadîse, 1387/1967.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. el-Kâşif fî Maʿrifeti men lehû Rivâyetun fî’l-Kütübi’s-sitte. Cidde: Dâru’l-Kible, 1413/1992.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. el-Muğnî fi’d-Duʿafâi. 2 Cilt. Katar: Dâru İhyâi’t-türas, 1994.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. er-Redd ʿalâ İbni’l-Kattân fî Kitâbihî Beyâni’l-Vehm ve’l-Îhâm. Kahire: el-Faruku’l-Hadise, 1426/2005.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. Mîzânu’l-İʿtidâl fî Nakdi’r-Ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru el-Maʿrife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ. 25 Cilt. Dimeşḳ: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû ʿAbdullâh MuHammed b. AHmed b. Osmân b. Kaymâz. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. 15 Cilt. Dâru’l-Garb, 2003.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Keşşâf ʿan Hakâîkı Gavâmidi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zeyd b. Alî, Ebû’l-Huseyn Zeyd b. Alî b. el-Huseyn b. Alî b. Ebî Tâlib. el-Müsned. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1403/1983.