Arapçada Kesretü’l-isti‘mâl Gerekçesiyle “رَأَى” Fiilinden Hemzenin Kural Dışı Hazfedilmesi Olgusu

Year 2020, , 43 - 73, 18.03.2020

Şahabettin Ergüven

https://doi.org/10.5281/zenodo.3714207

Abstract

        Arapçanın önemli özelliklerinden biri kuşkusuz îcâzdır (az lafızla çok anlam ifade etme). Arapların îcâzı sağladığı yöntemlerden biri de kesretü’l-isti‘mâl (kullanım sıklığı) gerekçesiyle hazif (kelimeden harf, cümleden kelime eksiltme) yoluna gitmeleridir. Arapçada hazif olgusuna gerek dini metinlerde gerekse cahiliye dönemi Arap şiiri ve atasözlerinde sıkça rastlanmaktadır. Arapçada hazfin farklı düzeyleri vardır. Bunlar; kelimeden harf, cümleden kelime ve metinden cümle hazfetmektir. Kelimeden harf hazfedilmesi iki şekilde yapılmaktadır. Birincisi kıyasi (kurallı), ikincisi şaz (kuralsız) haziftir. Kıyasi hazif, sarf (morfoloji) kurallarının gerektirdiği, belirli bir gerekçeye binaen yapılan kurallı haziftir. Şaz hazif ise sarf kurallarının gerektirmediği bilakis kelimenin çok kullanılması nedeniyle telaffuzda kolaylık, dilde hafiflik sağlamak için yapılan kuralsız haziftir. Bu hazif türü sadece Araplardan işitilen (semâ‘) kelimelerle sınırlıdır. Biz bu çalışmada Arapçada kesretü’l-isti‘mâl gerekçesiyle “رَأَى” fiilinden hemzenin kural dışı hazfedilmesi olgusunu, bunun gerekçelerini, alimlerin bu konudaki görüşlerini âyet-i kerîme, hadis-i şerîf, şiir ve atasözlerinden örnekler eşliğinde ele alıp inceleyeceğiz.

Keywords

Arapça, Sarf, Kesretü’l-isti‘mâl, Hazif, Kıyasi, Şaz, Muzâri, Emir

The Concept of Irregular Reduction Of Hamza From The Verb “رَأَى” on Account of The Frequent Use In Arabic Language

Abstract

        Undoubtedly, one of the important features of Arabic is îcâz (expressing much meaning with little word). One of the methods that is used by Arabs to maintain îcâz is applying hazif (reduction of letter from word and word from sentence) on account of kesretü’l-isti’mâl (frequent use). The concept of hazif in Arabic language is frequently encountered both in religious texts and in Arabic poetry and proverbs of the Age of Ignorance. There are different levels of hazif in Arabic. These are reduction of letter from word, word from sentence and sentence from text. Reduction of letter from word is made in two different ways. The first one is kıyasi (regular) and the second one is şaz (irregular). Kıyasi hazif is a regular hazif, which is made on the basis of a specific justification required by the rules of sarf (morphology). Şaz hazif, on the other hand, is an irregular hazif which is not required by the rules of sarf and which is made to provide convenience in pronunciation and lightness in language due to the frequent use of the word. This type of hazif is limited to the semâ‘ words which can only be heard by Arabs. In this study, the concept of irregular reduction of hamza from the verb “رَأَى” on the basis of kesretü’l-isti’mâl (frequent use) will be examained along with its reasons and the opinions of the scholars on this subject by dealing with samples from verses, hadiths, poems and proverbs.

Keywords

Arabic, Morphology, Frequent use, Reduction, Regular, Irregular, Present Continuous, Imperative

References

• Abduttevvâb, Ramazan. Fusûl fî fıkhi’l-‘Arabiyye. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1999.
• el-Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasen Saʿîd b. Mesʿade. Meʿâni’l-Kur’ân. Tahk. Hüdâ Mahmûd Kurâʿa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1990.
• Ahmed, Adnan Muhammed. Dîvânu’n-Necâşî el-Hârisî. Beyrut: Dâru Sâdır, 2009.
• el-Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer. Şerhu ebyâti muğni’l-lebîb. Tahk. Abdulaziz Rabâh & Ahmed Yûsuf Dakkâk. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1978.
• el-Bekrî, Ebû ‘Ubeyd. Simtü’l-leʾâlî fî şerhi emâlî el-Kalî. Tahk. Abdulaziz el-Meymenî. 2 Cilt. Kahire: Matba‘atu Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1936.
• Dahdâh, Antuvân. Mu‘cemu tasrîfi’l-ef‘âli’l-‘Arabiyye. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 2007.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî el-‘Asru’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, t.y.
• Durmuş, İsmail, “Hemze”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/191. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. Tahk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi kitâbi’t-teshîl. Tahk. Hasan Hindâvî. 6 Cilt. Dımeşk, Dâru’l-Kalem, 2000.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-‘Arab. Tahk. Receb Osman Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
• Ebû Zeyd el-Ensârî, Sa‘îd b. Evs b. Sâbit. Kitâbu’n-nevâdir fi’l-luga. Tahk. Muhammed Abdulkâdir Ahmed. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1981.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed. Kitâbu’l-eğânî, haz. Mektebu Tahkîki Dâri İhyai’t-Türâsi’l-‘Arabî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1994.
• el-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. Kasım. ez-Zâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs. Tahk. Hâtem Salih ed-Dâmin. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• el-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbu esrâri’l-‘Arabiyye. Tahk. Muhammed Behcet el-Baytâr. Dımaşk: Matbû‘âtü Mecma‘i’l-‘İlmî el-‘Arabî, t.y. Enis, İbrahim. el-Esvâtu’l-lugaviyye. Kahire: Mektebetu’l-Angelo el-Mısriyye, 1975.
• el-Esterâbâdî, Radiyyuddîn Muhammed b. Hasen. Şerhu şâfiyeti İbnil-Hâcib. Tahk. Muhammed Nurulhüseyn & Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, t.y.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga. Tahk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 16 Cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1964.
• el-Fârisî, Ebû Alî el-Hasen b. Abdulgaffar. el-Hucce fi’l-kurrâi’s-seb‘a. Tahk. Bedreddîn Kahvecî & Beşîr Huveycânî. 7 Cilt. Beyrut; Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1984.
• el-Fârisî, Ebû Alî el-Hasen b. Abdulgaffar. el-Mesâilü’l-halebiyyât. Tahk. Hasen Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Menâra; Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1987.
• el-Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘ayn müretteben alâ hurûfi’l-mu‘cem. Tahk. Abdulhamid Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1983.
• el-Fevzân, Abdullah b. Sâlih. Delîlü’s-sâlik ilâ elfiyeti İbn Mâlik. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Müslim li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2000.
• el-Hamlâvî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Şeze’l-‘arf fî fenni’s-sarf. Riyâd: Dâru’l-Kiyân, t.y.
• Hasan, Abbas. en-Nahvu’l-vâfî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, t.y.
• İbn Abdi Rabbihî, Ahmed b. Muhammed. el-‘Ikdü’l-ferîd. Tahk. Abdülmecid et-Terhînî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Hasâis. Tahk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿİlmiyye, t.y.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâ’ât ve’l-îdâhi ‘anhâ. Tahk. Ali en-Necdî Nâsıf & Abdulfettâh İsmail Şelebî. 2 Cilt. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf Lecnetü İhyâi Kütübi’s-Sünne, 1994.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. Sırru sinâ‘ati’l-i‘râb. Tahk. Muhammed Hasen İsmâil & Ahmed Rüşdî Şahâte Âmir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ahmed. Kitâbu’l-elifât. Tahk. Ali Hüseyn el-Bevvâb. Bağdad: Dâru’l-Hürriyye, Mecelletü’l-Mevrid, 1982.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Edebu’l-kâtib. Tahk. Muhammed ed-Dâlî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, t.y.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillah Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillah. Îcâzu’t-ta‘rîf fî ilmi’t-tasrîf. Tahk. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillah Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillah. Teshilü’l-fevâid ve tekmilü’l-mekâsid. Tahk. Muhammed Kâmil Berekât. Kahire: el-Mektebetü’l-ʿArabiyye, 1967.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemalüddîn Muhammed b. Mekram. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• İbn ‘Usfûr, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el-İşbîlî, Darâiru’ş-şi‘r. Tahk. İbrahim Muhammed. Kahire: Dâru’l-Endelüs, 1980.
• İbn Yaʿîş, Ebü'l-Bekâ Muvaffakuddîn Ali el-Halebî. Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî. Tahk. Emîl Bedîʿ Yaʿkûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• İbn Yaʿîş, Ebü'l-Bekâ Muvaffakuddîn Ali el-Halebî. Şerhu’l-mulûkî fi’t-tasrîf. Tahk. Fahruddin Kabâve. Haleb: el-Mektebetü’l-Arabiyye bi-Haleb, 1973.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullah b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Meselü’s-sâir fi’l-edebi’l-kâtib ve’ş-şâ’ir. Tahk. Ahmed el-Hûfî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Nehdati Mısr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, t.y.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Sa‘âdât Ziyâüddîn Hibetullah. Emâlî İbni’ş-Şecerî. Tahk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1992.
• el-Kalkaşendî, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed. Subhu’l-a‘şâ. 14 Cilt. Kahire: el-Matba‘atu’l-Emîriyye, 1918.
• Kuran Meali. Erişim 11 Kasım 2019. http://kuranmeali.com
• el-Mahzûmî, Mehdî. Fi’n-nahvi’l-‘Arabî kavâ‘id ve tatbîk. Kahire: Mektebetu Mustafa Bâbi’l-Halebî, 1966.
• el-Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. Tahk. İhsân Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1988.
• el-Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. Tahk. Abdulhamid Hindâvî. 4 Cilt. el-Memleketü’l-Arabiyyetü’s-Su‘ûdiyye: Vizâretü’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘va ve’l-İrşâd, 1998.
• el-Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. Tahk. Muhammed Abdulhâlik ‘Udayme. 4 Cilt. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyad: Dâru Tîba li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2006.
• en-Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. Sınâ‘atü’l-küttâb. Tahk. Bedr Ahmed Dayf. Beyrut: Dâru’l-‘Ulûmi’l-‘Arabiyye, 1990.
• es-Semânînî, Ebü’l-Kâsım Ömer b. Sâbit. Şerhu’t-tasrîf. Tahk. İbrâhim b. Süleyman el-Bu‘aymî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999/1419.
• Sîbeveyhi, ʿAmr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. Tahk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Sînî, Mahmûd İsmâil vd. Mu‘cemu’l-emsâli’l-‘Arabiyye. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1992.
• es-Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Şerhu kitâbi Sîbeveyhî. Tahk. Ahmed Hasan Mehdelî & Ali Seyyid Ali. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2008.
• es-Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-nazâir fi’n-nahv. Tahk. Abdulâl Sâlim Mekram. 9 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• es-Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevâmi‘. Tahk. Abdulâl Sâlim Mekram. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Şâhin, Abdussabûr. el-Kırâ’âtü’l-Kur’âniyye fî dav’i ‘ilmi’l-lugati’l-hadîs. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, t.y.
• Şihâb, Abdullah Muhammed Zeyn. Zâhiretü’t-tahfîf fi’l-lugati’l-‘Arabiyye. Hadramevt: Terîm li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 2004.
• et-Teftâzânî, Sa‘deddîn Mes‘ûd b. Ömer b. Abdillah. Şerhu tasrîfi’l-‘izzî. tahk. Muhammed Câsim el-Muhammed. Beyrut, Dâru’l-Minhâc, 2011.
• el-‘Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyn. el-Lübâb fî ‘ileli’l-binâ ve’l-i‘râb. Tahk. Abdulilâh Nebhân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1995.
• ez-Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Tahk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaʿatu Hükûmeti’l-Kuveyt, 1965.