EMEVÎLER İLE BİZANS İMPARATORLUĞU ARASIDAKİ HABERLEŞME VE İSTİHBARAT FAALİYETLERİNDE ELÇİLERİN İŞLEVİ

Year 2025, Issue: 27, 131 - 145, 23.09.2025

Mustafa Özbakır

Abstract

Elçiler, haberleri veya mektupları çeşitli devletlere ve saraylara ulaştıran, hükümdarın verdiği yetkiyle devletin geleceğine ilişkin konularda karşı tarafla müzakere yapan kişilerdir. Birtakım imtiyazlara ve dokunulmazlığa sahip olan elçiler, tarihi süreç içerisinde Emevîler gibi imparatorluk düzeyinde olan devletler için üstlendikleri görevler nedeniyle değer verilen kişiler olmuştur. Kendisini gönderen kişi veya kurumu temsil etmesi, dokunulmaz olmaları, öldürülmelerinin savaş sebebi sayılması devletler arası ilişkilerde elçilerin ne kadar hassas bir konumda olduklarını açıkça göstermektedir. Önemli ve hassas bir konumu olan elçilerin sıradan kişiler olmamasının yanında onlardan üstlenmiş oldukları bu görevi devlet yararına kullanmaları beklenirdi. Bu çalışmanın amacı Emevîler ile Bizans arası diplomatik ilişkilerde görev alan elçilerin, haberleşme ve istihbarat sahasında devletlerinin menfaatine yürüttükleri faaliyetleri ortaya koymaktır. Konuyu ele alırken baş vurduğumuz yöntemler, literatür taraması, örnekleme ve tüme varımdır. Çalışmada başvurulan kaynaklar ise Emevî tarihinin yer aldığı klasik kaynaklar, modern Türkçe ve Yabacı araştırmalar, Bizanslılara dair modern Türkçe, Arapça ve İngilizce araştırmalardır.

Keywords

İslâm Tarihi, , Emevîler, , Elçi, , Haberleşme, , İstihbarat

THE FUNCTION OF AMBASSADORS IN COMMUNICATION AND INTELLIGENCE ACTIVITIES BETWEEN THE UMAYYADS AND THE BYZANTINE EMPIRE

Abstract

Ambassadors are people who deliver news or letters to various states and palaces, and negotiate with the other party on issues related to the future of the state with the authority granted by the sovereign. Ambassadors, who had certain privileges and immunity, were valued in the historical process due to the duties they undertook for imperial states such as the Umayyads. The fact that they represented the person or institution that sent them, that they were untouchable, and that their killing was considered a cause of war clearly shows how sensitive the ambassadors were in interstate diplomacy. Ambassadors, who had an important and sensitive position, were not ordinary people, and they were expected to use this duty for the benefit of the state. The aim of this study is to reveal the activities of the envoys who took part in the diplomatic relations between the Umayyads and Byzantium for the benefit of their states in the field of communication and intelligence. The methods we have used in dealing with the subject are literature review, sampling and induction. The sources used in the study are classical sources on Umayyad history, modern Turkish and foreign studies, modern Turkish, Arabic and English studies on the Byzantines.

Keywords

Islamıc History, , Umayyads, , Ambassador, , Communıcatıon, , Intellıgence

References

• Abdüllatîf, Abdüşşafî Muhammed. Âlemu’l-İslâmî fî’l-asri’l- Ümevî. Kahire: Dâru’l-İslâm, 2008.
• Adevî, İbrahim Ahmed. el-Ümeviyyûn ve’l-Bîzantiyyûn. Kahire: Mektebetü’l-Encülû’l-Mısriyye, 1953.
• Adevî, İbrahim Ahmet. es-Sefâretü’l-İslâmiyye ilâ Avrûbâ fî asri’l-vustâ. Mısır: Dâru’l-Mearif, 1957.
• Avcı, Casim. “Emevîler Dönemi’nde Bizans İmparatorluğu İle Diplomatik İlişkiler”. Beşinci Uluslararası Orta Doğu Semineri: İslâmiyet’in Doğuşundan Osmanlı İdaresine Kadar Orta Doğu (Şam 2-4 Kasım 2010) Bildiriler. ed. Mustafa Öztürk-Enver Çakar, 89-100. Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2012.
• Avcı, Casim. İslâm Bizans İlişkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Bıtrîk, Saîd b. et-Târîḫu’l-Mecmûʿ. Beyrut: Matbaatü’l-Abai’l-Yesuiyyin, 1909.
• el-Abbâsî, Hasan b. Abdulah. Âsaru’l-evvali fî tertîbi’l-duveli. thk. Abdurrahman Ümeyre. Beyrut: Dâru’l-Ceyyid, 1989.
• el-İsfehânî, Ebû Nuaym. Delâilü’n-nübüvve. thk. Muhammed Revvâs. Kal‘acî-Abdülber Abbâs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• et-Temîmî, Ekrem Muhammed Ali Halef. “Tedavvürü cihâzü’l-istihbârati’l-Umeviyye”, Mecelletü Külliyetü’l-Âdâb 101 (2012), 106-138.
• Ezherî, Ebî Mansur Muhammed b. Ahmed el-Ezherî. Tezhîbu’l-luga. thk. Ahmet Abülalîm el-Birûnî. 16 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Ferhât, Kerem Hilmî. Târihu’l-muhâberâti’l-İslâmiyye abra’l-usûr. Mısır: Mektebetü’l-İmâm Buhârî, 2007.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. Ankara: İmaj Yayınları, 2003.
• Hasan İbrahim Hasan. Târihu’l-İslâm es-Siyâsi ve’d-dînî, ve’s-sekâfî, ve’l-ictimâî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1996.
• Hasan, Zeki Muhammed. es-Sîn ve funûnu’l-İslâm. Kahire: Hendâvî, 2012.
• Hatîb, Mustafa Abdülkerîm. Mu‘cemü’l-mustalahât ve'l-elkâbü’t-târihîyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• İbn Abdülhakem, Ebî Muhammed Abdullah b. Abdülhakem. Sîretü Ömer b. Abdilazîz. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1984.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târihu medîneti Dımaşk. thk. Ebû Saîd Ömer b. Ğarâme. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Dûreyd, Ebî Bekir Muhammed b. Hasan. Cemheretü’l-luga. thk. Remzî Münîr Ba‘lebekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmu’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fadlân, Ahmed b. Fadlân b. Abbâs b. Râşid b. Hammâd. İbn Fadlân Seyahatnamesi. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2022.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye, ve’n-nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Meârif, 1991.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Sîretü ve menâkıbü Ömer b. Abdilazîz. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Fidâ Abdullah el-Kâdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütütbi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Ferrâ, Ebî Ali Hüseyin b. Muhammed el-Ma‘rûf. Rusuli’l-mulûk. thk. Selâhaddîn el-Münced. Kahire: Matbaatü’l-Cennet, 1947.
• İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn (Celâlüddîn) Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî. el-Fahrî fî âdâbi’s-sultaniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru Sâdr, ts.
• İpşirli, Mehmet. “Elçi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/3-15 İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kaleli, Emrullah. Bizans Casusluk ve İstihbarat Faaliyetleri. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021.
• Kennedy, Hugh. “Bizantine- Arap Diplomacy in the Near East from the Islamic Conquests to the Mid- Eleventh Century” Byzantine Diplomacy. ed. J. Shepard-S. Franklin Aldeshort. 133-143. Ashgate 1992.
• Küçüksipahioğlu, Birsel. “Bizans İstanbul’una Gelen Elçiler”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, ed. Coşkun Yılmaz. 366-371. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Murûzü’z-zeheb ve Meâdinu’l-Cevher. thk. Kemâl Hasan Merî. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Müberred el-Ezdî es-Sümâlî. el-Kâmil fî luga ve’l-Edeb. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dârul’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Nizâmülmülk, Ebû Alî Kıvâmüddîn (Gıyâsüddevle, Şemsülmille) Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî. “Siyâsetnâme”. çev. Nurettin Bayburtlugil. İstanbul: Dergâh Yayınlar, 1981.
• Oğuz, Cihat. Hulefa-i Raşidin Döneminde Bizans İmparatorluğu İle Münasebetler. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2019.
• Ruhaylî, Süleyman. es-Sifâretü’l-İslâmiyye İlâ ed-devleti’l-Bîzantîyye. Rîyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1414.
• Runciman, Steven. Byzantıne Civilisation. London: Unıverstıy Paperbacks, 1966.
• Runciman, Steven. el-Hadâratü’l-Bîzantîye. Arapçaya çev. Abdülazîz Câvîd. Mısır: Heyetü’l-Mısriyetü’l-Kitâb, 1997.
• Sâlim, Seyyid Abdülazîz. Tarihü’d-devleti’l-Arabiyye. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, ts.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Devletü’l-Ümeviyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mearif, 2008.
• Şimşir, Mehmet. İlk Dönem İslâm Tarihinde Haberleşme Yöntemleri. Konya: Hüner Yayınevi, 2011.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mearif, 1966.
• Theophanes. The Chronicle of Theophanes A.D. 602-813. İngilizceye çev. Haryy Turtledove. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1982.
• Uçar, Şahin. Arapların Anadolu Seferleri. İstanbul: Şûle Yayınları, 2012.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1963.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu‘cemu’l-buldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.