Katılım Bankalarında Uygulanan Murâbaha Sözleşmesinde Riskin Ortaya Çıkışı

Year 2025, Issue: 27, 34 - 49, 23.09.2025

Dr. Kübra Ertürk

Abstract

İnsan hem temel ihtiyaçlarını karşılamak hem de daha fazla mal elde etmek için çeşitli ticâri sözleşmeler yapar. Yapılan ticari sözleşmeler sonucunda kâr elde edilme ihtimali bulunduğu gibi zarara maruz kalınma ihtimali de bulunmaktadır. Bu sebeple ticari sözleşmelerin özünde risk yer alır. Kâr da üstlenilen risk karşılığında hak edilir. Dolayısıyla risk ticâri sözleşmelerin özünü ve işleyişini etkilediği gibi, bu sözleşmelerden elde edilen gelirin meşruiyetini de etkiler. Bu sebeple riskin hem olumsuz yönünü hem de akitlerin meşruiyeti için gerekli olduğu yönünü öne çıkaran tanımları bulunur. Biz bu çalışmamızda riskin akitlerin meşruiyeti için gerekli olan yönünü katılım bankacılığında uygulanan murâbaha sözleşmesi çerçevesinde ele almaya çalışacağız. Akitlerin meşruiyeti için gerekli olan riskin özelliği kâr sonucunu ortaya çıkarmasıdır. Böyle bir sonucun ortaya çıkmasının gerekçesi mülkiyet ve mülkiyet gereği malda söz konusu olabilecek tüm risklerin üstlenilmesidir. Gelire sahip olmanın temel şartının mülkiyete bağlı olarak risk üstlenmek olduğuna dikkat çeken âyetler ve hadisler de bulunur. Dolayısıyla ticâri biz sözleşme olan murâbaha sözleşmesinin hem özünün ve işleyişini hem de bu sözleşmeden elde edilen gelirin câiz olabilmesi için bu ticâri faaliyette de akdi yapan tarafların risk üstlenmeleri gereklidir. Ancak katılım bankaları murâbaha sözleşmesine ekledikleri birtakım maddelerde tüm riskleri müşterilerine yükleyerek kendilerini karşı karşıya kalabilecekleri risklerden korumak suretiyle gelir elde etmeye çalışmaktadırlar. İşte bu durum katılım bankalarında uygulanan murâbaha sözleşmesine eleştiri oklarının yönelmesine yol açmıştır.

Keywords

İslam Hukuku , Katılım Bankacılığı , Risk , Murâbaha Sözleşmesi , Kâr.

The Emergence of Risk in Murābaha Contracts Applied in Participation Banks

Abstract

People make various commercial contracts both to meet their basic needs and to obtain more goods. As a result of commercial contracts, there is a possibility of profit as well as the possibility of incurring losses. For this reason, risk is at the core of commercial contracts. Profit is also deserved in return for the risk undertaken. Therefore, risk affects the essence and functioning of commercial contracts as well as the legitimacy of the income obtained from these contracts. For this reason, there are definitions that emphasise both the negative aspect of risk and the aspect that it is necessary for the legitimacy of contracts. In this study, we will try to address the aspect of risk that is necessary for the legitimacy of contracts within the framework of the murābaha contract applied in participation banking. The characteristic of risk, which is necessary for the legitimacy of contracts, is that it leads to profit. The reason for the emergence of such a result is ownership and the assumption of all risks that may be involved in the property due to ownership. There are also verses and hadiths that draw attention to the fact that the basic condition for having income is to assume risk due to ownership. Therefore, in order for both the essence and functioning of the murābaha contract, which is a commercial contract, and the income obtained from this contract to be permissible, it is necessary for the contracting parties to assume risk in this commercial activity. However, participation banks have added certain clauses to the murābaha contract, which impose all risks on their customers and protect them from the risks they may face.

Keywords

Islamic Law , Participation Banking , Risk , Murabaha Contract , Profit.

References

• Albaraka Türk Katılım Bankası. “Murabaha Akdi Müşteri Bilgilendirme Formu”, 07 Nisan 2022.
• Bâbertî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmûd. el-ʿİnâye fî şerḥi’l-hidâye. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1489/1970.
• Bağdâdî, Ebû Muḥammed Gıyâsüddîn Gānim b. Muḥammed. Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “Berâet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/470-471. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bayındır, Servet. İslâm Hukuku Penceresinden Faizsiz Bankacılık. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2005.
• Bedreddîn el-Baʿlî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAlî b. Aḥmed Bedreddîn el-Baʿlî. Muḫtaṣaru’l-fetâvâ el-mıṣriyye li’İbn-Teymiyye. thk. ʿAbdu’l-Mecîd Selîm - Muḥammed Ḥâmid el-Faḳî. b.y.: y.y., ts.
• Çiftçi, Tuğba. “Murabahada Hukuki İlişkiler”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 31/4 (2023).
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Delhi: el-Maṭbaʿatu’l-Enṣâriyye, 1323.
• Ebû Naṣr el-Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcu’l-luğa ve ṣıḥâḥu’l-ʿarabiyye. thk. Aḥmed ʿAbdulğafûr ʿAṭṭâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. et-Tekâfülü’l-ictimâʿî fi’l-islâm. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1991.
• Efendi, Ali Haydar. Dürerü’l-hükkâm şerhu mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. b.y.: Darü’l-Cîl, 1. Basım, 1991.
• Ercan Kalkan, Merve - Deniz, Veli. “Risk Kavramı Üzerine”. Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi 13/48 (2013).
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• Feyyûmî, Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî el-Ḥamevî. el-Miṣbâḥu’l-munîr fî ğarîbi’ş-şerḥi’l-kebîr. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hammâd, Hamza Abdûlkerîm Muhammed. Mehâtırü’l-istismâr fi’l-mesârifi’l-islâmiyye. Amman: Dârü’n-Nefâis, 2008.
• Ḫaṭîb eş-Şirbînî, Şems ed-Dîn Muḥammed b. Aḥmed eş-Şâfiʿî. Muğnî’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-minhâc. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşḳī el-Ḥanbelî. Zâdu’l-meʿâd fî hedyi ḫayri’l-ʿibâd. 5 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1415/1994.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Kudâme el-Cemmâʿîlî. el-Muğnî. thk. Tâhâ ez-Zeynî vd. 10 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḳahire, 1388/1968-1389/1969.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. 5 Cilt. b.y.: Dâru’-r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414. İbn Mâze, Ebu’l-Meʿâlî Maḥmûd b. Aḥmed b. Abdulaziz b. ʿOmar b. Mâze el-Ḥanefî. el-Muḥîṭu’l-burhânî fi’l-fıḳhi’n-nuʿmânî. thk. ʿAbdulkerîm Sâmî el-Cundî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2004.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn b. İbrahîm b. Muḥammed el-Mıṣrî. el-Baḥru’r-râîḳ şerḥu kenzi’d-daḳâiḳ. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Ruşd, Ebu’l-Velîd Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed b. Aḥmed b. Ruşd el-Ḳurṭubî. Bidâyetu’l-muctehid ve nihâyetu’l-muḳteṣid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1425/2004.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-ʿAbbâs Taḳiyyüddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm b. Mecdiddîn ʿAbdisselâm el-Ḥarrânî. el-Mustedrek ʿalâ mecmûʿi’l-fetâvâ - İbn Teymiyye. b.y.: y.y., 1418.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-ʿAbbâs Taḳiyyüddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm b. Mecdiddîn ʿAbdisselâm el-Ḥarrânî. Mecmuʿatu’r-resâil ve’l-mesâil. b.y.: y.y., ts.
• İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn b. ʿOmer b. ʿAbdilʿazîz el-Ḥuseynî ed-Dımeşḳî. Reddu’l-mụḥtâr ʿalâ’d-durri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbnu’l-Humâm, Kemâluddîn Muḥammed b. ʿAbdulvaḥid b. ʿAbdilḥamîd b. es-Sîvâsî. Fetḥu’l-ḳadîr. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1389/1970.
• İmâre, Muhammed. Kâmusü’l-mustalahâti’l-iktisâdiyyefi’l-hadâreti’l-islâmiyye. Beyrut: Dârü’ş-Şürûk, 1993.
• Kaçır, Temel. “İslam Hukukunda Kazancın Meşruiyetine Etki Eden Risk Faktörü (Katılım Bankacılığı Uygulamaları Örnekliğinde)”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2020).
• Kaçır, Temel. “Uluslararası İslam Ekonomisi, Finans ve Etik Kongresi Tam Metin Bildiriler Kitabı”. Katılım Bankacılığında Uygulanan Murabaha Yöntemindeki Risk Faktörünün İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Umuttepe Yayınları, 2019.
• Karaman, Hayreddin - Çağrıcı, Mustafa. Kur’an Yolu: Türkçe Meal ve Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2007.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Aḥmed el-Ḥanefî. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Komisyon. el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuunni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1427.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muḫtaṣaru’l-ḳudûrî fî’l fıḳhi’l-ḥanefî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Kurâ, Muhammed el-Ulâ. “el-Mehâtır fî sıyaği’t-temvîli’l-masrafî el-İslâmî”. Havliyyetü’l Bereke 6 (2004). Kuveyt Türk Katılım Bankası. “Genel Kredi Sözleşmesi”, 01 Eylül 2023.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ (Rivâyetu Ebî Muṣʿab). thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf - Maḥmûd Ḫalîl. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1412.
• Merğînânî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebûbekr el-Ferğânî. el-Hidâye fî şerḥi bidâyeti’l-mubtedî. thk. Ṭallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Mevṣılî, Ebu’l-Faḍl ʿAbdullâh b. Maḥmûd el-Ḥanefî. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-muḫtâr. thk. ʿAbdullaṭîf Muḥammed ʿAbdurraḥmân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Muḥammed b. Aḥmed ed-Desûḳî, Şemsuddîn Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Aḥmed b. ʿArafe ed-Desûḳî. Hâşiyetu’d-desûḳî ʿalâ’ş-şerḥî’l-kebîr. 4 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Mustafa, i’dad İbrâhim vd. el-Mu’cemü’l-vasît. y.y.: Dârü’d-Da‘ve, ts.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî. Miʾetu Ḥadîs̱ sâḳıṭa min suneni’n-nesâî el-kubrâ. b.y.: y.y., ts.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât ʿAbdullâh b. Aḥmed. Kenzu’d-deḳâʾiḳ. thk. Sâʾid Bekdâş. Beyrût; Medîne: Dâru’l-Beşâʾiri’l-İslâmiyye; Dâru’s-Sirâc, 1432/2011.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref. el-Mecmuʿ Şerḥu’l-muheẕẕeb. b.y.: y.y., ts.
• Onur, Mehmet. İslam Borçlar Hukukunda Risk Teorisi ve Rizikolu Akitler. Ankara: Astana Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Öney, Aygan. İktisadi ve Ticari Terimler Sözlüğü. Ankara: Turhan Kitapevi, 1978.
• Sadr, Muhammed Bâkır. İḳtiṣâdünâ. Beyrut: Dâr’t-târuf, 10. Basım, 1987.
• Sayım, Ferhat - Er, Selami. “Risk Kavramı ve Bankacılıkta Risk”. Çatı Bilimsel Yayın Organı 1/4 (2009).
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme. el-Mebsûṭ. thk. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• S̱eʿâlibî, Ebû Manṣûr ʿAbdülmelik b. Muḥammed b. İsmâîl. S̱imâru’l-ḳulûb fî’l-muḍâf ve’l-mensûb. b.y.: y.y., ts.
• Şemsuddîn İbn Mufliḥ, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Mufliḥ b. Muḥammed er-Râmînî el-Ḥanbelî. el-Furuʿ ve taṣḥîḥu’l-furuʿ. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 11 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1424/2003.
• Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî. Neylu’l-evṭâr. thk. ʿIṣâmuddîn eṣ-Ṣabâbıṭî. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1413/1993.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. ʿAlî. el-Muheẕẕeb fî fıḳhi’l-imâm eş-şâfiʿî. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Şirbâsî, Ebû Hazm Ahmed. el-Mu’cemü’l-iktisâdiyyi’l-islâmî. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1981.
• Türkiye Emlak Katılım Bankası. “Genel Kredi Sözleşmesi”, t.y.
• Türkiye Emlak Katılım Bankası. “Murabaha Akdi Müşteri Bilgilendirme Formu”, t.y.
• Türkiye Finans Katılım Bankası. “Kâr Beyanı ile Satım (Murabaha) Sözleşmesi”, 24 Mayıs 2024.
• Uveyza, Adnan Abdullah Muhammed. Nazariyyetü’l-muhâtara fi’l-iktisâdi’l-islâmî. Henrdon: el-Ma’hedü’l-Alemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 2010.
• Vakıf Katılım Bankası. “Faizsiz Bankacılık İlke ve Standartları ile Danışma Komitesi Kararları Kapsamında Murabaha Akdine Dayanan Fon Kullandırım Ürünleri Genel Bilgilendirme Formu”, 01 Nisan 2022.
• Vakıf Katılım Bankası. “Genel Kredi Sözleşmesi”, 20 Temmuz 2017.
• Yıldız, Kemal. İslâm Sorumluluk Hukuku: Akit Dışı Sorumluluk. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Yılmaz, Şiir. İktisat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ. Tâcu’l-ʿArûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zerkā, Mustafâ b. Ahmed b. Muhammed. Niẓâmü’t-teʾmîn ḥaḳīḳatüh ve’r-reʾyü fîh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Zeylaʿî, ʿOs̱mân b. ʿAlî b. Meḥcen el-Bâriʿî Faḫruddîn el-Ḥanefî. Tebyînu’l-ḥaḳâîḳ şerḥu kenzi’d-daḳâiḳ ve ḥâşiyeti’ş-şelebî. Bulak; Kahire: el-Maṭbaʿatu’l-Kubrâ’l-Emîrîyye, 1313.
• Ziraat Katılım Bankası. “Murabaha Akdi Müşteri Bilgilendirme Formu”, t.y.
• https://sozluk.gov.tr/. “TDK”. 12 Aralık 2023