Fürû-ı Fıkıh Delillerinin Karşılaştırılması: Zemahşerî’nin Ruûsü’l-mesâil Örneği

Year 2025, Issue: 27, 50 - 62, 23.09.2025

Yasin Erden

Abstract

İlm-i hilâf, Mukayeseli İslâm Hukuku teorisinin temelini teşkil etmektedir. Bu ilim dalı, mezhepler arasında ortaya çıkan görüş ayrılıklarını ve bunların dayandığı delilleri ele almayı hedefler. İlm-i hilâf’a dair telif edilmiş önemli eserlerden biri, Zemahşerî’nin Ruûsü’l-mesâil adlı çalışmasıdır. Onun eseri, İlm-i hilâf literatürünün ilk örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu kitap, Hanefîler ile Şâfiîler arasında cereyan eden ihtilaflı fıkhî meseleleri içermektedir. Ayrıca bu iki mezhep arasında ihtilaf bulunmayan bazı meselelere de temas etmektedir. Bununla birlikte, üç meselede Mâlikî mezhebine ait görüş zikredilmektedir. Namazın ve orucun farziyeti gibi sübûtu ve delâleti kesin olan meselelerde mezhepler arasında herhangi bir ihtilaf yoktur. Zemahşerî’nin Ruûsü’l-mesâil’i, genel olarak bu tür konulara değinmemektir.
Bu makalede Hanefîler ile Şâfiîlerin fürû-ı fıkıh delillerinin karşılaştırılması, Ruûsü’l-mesâil’in İlm-i hilâf literatürü içindeki yeri, müellifin hangi delil türlerine yer verdiği, Zemahşerî’nin mezhebi mensubiyeti, mezhebini savunma eğiliminde olup olmadığı gibi hususlar ele alınmaktadır. Bu çalışmanın bir sonucu olarak Zemahşerî’nin Ruûsü’l-mesâil’de zikrettiği delillerin genel çerçevesi aşağıdaki şekilde tasnif edilebilir: 1. Naklî Deliller: a) Âyet. b) Hadis. c) İcmâ. 2. Aklî Deliller: a) Hükme meşruiyet kazandırma amacıyla getirilen âyet. b) Hükme meşruiyet kazandırma amacıyla getirilen hadis. c) Genel kaideler. d) Bir esasa göre ortaya konan meseleler (Bu bağlamda bir mesele, benzerlik ilişkisi kurularak bir başka meseleye tâbi kılınmaktadır.) e) Yorum.

Keywords

Fıkıh , İlm-i Hilâf , Zemahşerî , Hanefî Mezhebi , Şâfiî Mezhebi , Delil

Ethical Statement

Bu makale, tarafımdan kaleme alınmış olup Bütün Yönleriyle Zemahşerî isimli sempozyum kitabında yayınlanan tam bildiri metninin gözden geçirilerek yeniden oluşturulmuş halidir. (Yasin Erden, “Zemahşerî’nin Ruûsü'l-Mesâil’inde Zikrettiği Fıkhî Deliller Üzerine Bir İnceleme”, Bütün Yönleriyle Zemahşerî, ed. Ömer Aslan - Hasan Özalp (Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2023), 2/253-261.)

AA Comparison of The Evidences of Fürūʻ al-Fiqh: The Case of Ruūsü’l-masāil by Zamakhsharī

Abstract

ʻIlm al-khilāf constitutes the basic of theory of Comparative Islamic Law. This field of science aims to examine the differences of opinion that arisen among madhabs and the evidences on which they are based. One of the important books on the ʻIlm al-khilāf is Zamakhsharī’s Ruūsü’l-masāil. His book has been accepted as one of the first examples of ʻIlm al-khilāf literature. This book contains the controversial fiqhī matters that occurred between the Hanafīs and Shāfiʻīs. This book also touchs on some issues that aren’t dispute between the these two madhabs. In addition, Mālikī madhab’s opinion mentioned in three matters. There isn’t dispute on matters that are accurate signification and accurate presence between the madhabs such as fardiyat of prayer and fasting. Zamakhsharī’s Ruūsü’l-masāil doesn’t touch generally on subjects like this.
The present article examines issues such as the comparison of the Hanafīs and Shāfiʻīs’ evidences, the place of Ruūsü’l-masāil within the ʻIlm al-khilāf, which the type of evidences mentioned by author, what is the Zamakhsharī’s madhab, whether he has a tendency to defend his own madhab. As a result of this research is the general framework of the evidences mentioned by Zamakhsharī in the Ruūsü’l-masāil can be classified as follows: 1. Transferred Evidences. a) Âyah. b) Hadīth. c) Ijmāʻ. 2. Rational Evidences. a) The âyah brought with the aim of giving legitimacy to judgment. b) The hadīth brought with the aim of giving legitimacy to judgment. c) General rules. d) Matters evaluated under a rule (Here, matter adjudicated is likened to matter evaluated under a rule). e) İnterpretation.

Keywords

Fiqh , ʻIlm al-Khilāf , Zamakhsharî , Hanefī Madhab , Shāfiʻī Madhab , Evidence

References

• Apaydın, Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2016.
• Aslan, Mehmet Selim. “Günümüz Fıkıh Problemlerinin Çözümünde Tahrîc Yöntemi ve İşlevselliği”. İslâmî Araştırmalar 25/2, (2014), 108-135.
• Avcı, Hüseyin. Zemahşerî Divanı (İnceleme-Tercüme-Dizin). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Bilik, Abdurrahim. Zemahşerî’nin Ruusu’l-mesail İsimli Eserinde İlm-i Hilaf (Kitabu’n-Nikah Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Bilik, Abdurrahim. Fıkhın Bir Alt Disiplini Olarak İlmu’l-Hilaf. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Bilik, Abdurrahim. “Hilaf Literatürü İçin Bir Taksim Önerisi”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (2018), 109-132.
• Çırak, Hasan Hayri. Mahmud b. Ahmed ez-Zencânî ve Tahrîcü’l-fürû ale’l-usûl” (Mukayeseli İslâm Hukuk Usûlü Açısından Önemi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Erden, Yasin. “Zemahşerî’nin Ruûsü’l-Mesâil’inde Zikrettiği Fıkhî Deliller Üzerine Bir İnceleme”. Bütün Yönleriyle Zemahşerî. ed. Ömer Aslan - Hasan Özalp. 2/253-261. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2023.
• İltaş, Davut. “Zencânî’nin “Tahrîcü’l-fürû‘ ale’l-usûl” İsimli Eseri Üzerine Bir Değerlendirme”. Bilimname XIII (2007/2), 67-109.
• Koçinkağ, Mansur. Re’y ve Hadis: Fıkıh Düşüncesinde İlk Yöntemsel Ayrışmanın Edebî Kaynaklarına Dair Bir Analiz. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Kur’an Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir. çev. Hayreddin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2023.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, Mehmet Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Tekin, Abdülkadir. “Zemahşerî’nin Ahkâm Âyetlerini Yorumlama Metodu Bağlamında Fıkıhçı Kişiliği -El-Keşşâf Örneği-”. AUID 6/10 (Haziran 2018), 213-260.
• Tekin, Abdülkadir. “Zemahşerî’nin ‘Ruûsu’l-mesâil’ İsimli Hilâf Türü Eserinin Tahlil Edilmesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Aralık 2019),463-496.
• Zemahşerî. Ruûsü’l-mesâil: el-Mesâilü’l-hilâfiyye beyne’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfiîyye. nşr. Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1407/1987.
• Zemahşerî. Ruûsü’l-mesâil (Hanefî ve Şâfiîler Arasındaki Başlıca İhtilaflı Meseleler). çev. Selman Baktı. Ordu: Ordu Üniversitesi Yayınevi, 2019. Zencânî. Tahrîcü’l-fürû ale’l-Usûl. nşr. Doktor Muhammed Edip Salih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1982.
• Zencânî. Tahrîcü’l-fürû ale’l-Usûl (Fıkhî Hükümlerin Usulî Dayanakları). çev. Davut İltaş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.