Türkçede "Tengri / Tanrı" kavramı bir örtmece midir?

Year 2020, Issue: 3, 71 - 79, 29.12.2020

Yusufhan Güzelsoy Ferhat Karabulut

Abstract

Hemen her dilde, hoş karşılanmayan, insanda iğrençlik veya korku uyandıran sözcükler vardır. Bu sözcükler, daha çok tabu kaynaklıdır ve kullanımı hoş olmayan yasaklı sözcüklerdir. Bu tür olumsuz çağrışımlı sözcüklerin yerine, insanlarda olumlu duygular uyandıran başka sözcükler kullanılır. Kötü çağrışımlı sözcüklerin yerine kullanılan bu sözcüklere “örtmece” veya “güzel adlandırma” denir. İnsanlar bazen çok fazla saygı duydukları varlığın adını ulu orta söylemenin endişesini taşırlar. Bu durum, saygı ile korku karışık bir duygudan ortaya çıkar. Toplumlar, bazen yüce varlıkların asıl adlarının verdiği yükten kurtulmak için, “örtmece” yoluna başvururlar. Saygı ile korkuyu birlikte yansıtan varlıkların başında ise “Tanrı” ve olağanüstü varlıklar gelir. Bu nedenle birçok toplum, Tanrı'nın gerçek adı yerine ya başka bir sözcük kullanırlar ya da adını söylemeden Tanrı'yı anarlar. Birçok toplumda “Tanrı” ve “gök” (üstte bulunan varlık) birbiriyle eşanlamlı olarak kullanılır ve birbirlerinin yerine geçerler. Türklerin bilinen en eski sözcüklerinden biri de “tengri”dir. Bu sözcük, eski dönemlerde hem “gök” hem de “Tanrı” anlamlarında kullanılmıştır.
Bu çalışmada, Eski Türkçeden itibaren rastladığımız hem “gök” hem de “Tanrı” anlamına gelen “tengri” kelimesinin, örtmece (güzel adlandırma) olup olmadığını tartıştık. 

Keywords

Tengri, Tanrı, örtmece, güzel adlandırma

References

• Adji, Murat (2019). Kaybolan Millet (Deşt-i Kıpçak Medeniyeti), (Çev. Zeynep Özer Bağlan). İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Aksan, Doğan (2015). Her Yönüyle Dilbilim 1,2,3. Ciltler. Ankara: TDK Yayınları.
• Aksoy, Hasan (2018). İslâm Öncesi Dönem Türklerde Tanrı Anlayışı. International Journal of Social Sciences and Education Research, 4 (2), 275-288.
• Ayaz, Eyup Sertaç (2020). Köl Tigin (K 10) Yazıtındaki Öd T(e)ngri Yasar Kişi Oglı Koop Ölg(e)li Törüm(i)ş Cümlesi Üzerine. The Journal of Social Science, 4 (7), 219-225.
• Aydın, Nafiz (2013). Büyük Sümerce Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Bayat, Fuzuli (2005). Mitolojiye Giriş. Çorum: Karam.
• Bayat, Fuzuli (2004). Uz, Ğuz, Oğuz Kavim Adının Etimolojisi. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 3, 71-77.
• Bilgin, Azmi (2005). ‘Gök Tanrısı’ Terimi Üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2 (4), 189-197.
• Bozkurt, Fuat (2012). Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügat-it-Türk, Türk Dili Divanı. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Çelik, Cengiz (2011). Türkiye Türkçesinde Örtmece ve Tabu Kelimeler. Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Araştırma Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Demirci, Kerim (2017). Türkoloji İçin Dilbilim Konular Kavramlar Teoriler. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Eliade, Mircea (1999). Şamanizm, (Çev: İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi.
• Ergin, Muharrem (2015). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Eroğlu, Türker ve Kılıç, Hatice (2005). Türk İnançları ve İnanışlar. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 49, 749-770.
• Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş Toplu Eserler 1. İstanbul: Kabalcı.
• Gulıyev, Rehman (2011). Tanrıcılık ve Tanrı Kelimelerinin Leksik Anlamı. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, Temmuz-Aralık (Azerbaycan Özel Sayısı-II), 95-101.
• Giampieri, Patrizia (2017). Taboo Language and Censorship in the Italian Dubbing of ‘Ted 2’. Lingue e Culture dei Media, Milan: Rivista dell’Universita degli Studio di Milano, 1 (2), 64-88.
• Karabulut, Ferhat ve Ospanova, Gulmira (2013). Örtmece Sözlerin Mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde Karşılaştırmalı Model Analizi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2 (2), 122-146.
• Karakaş, Selim (2014). Türklerin Orijinal Dilleri Meselesi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13 (2), 463-477.
• Karasu, Büşra (2019). Feleğe İsyan-Kadere Rıza: Amasyalı Müniri’nin Mersiyesinde Felek Feleğe Dair Söylem Biçimleri. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 3 (1), s. 139-146.
• Karatay, Osman (2017). Türk ve Tanrı: Dilin Söyledikleri. Prof. Dr. Salim Cöhce Armağanı, Editör: Alpaslan Ceylan, Ankara: Berikan Yayınevi, 621-630.
• Kaya, Mehmet Levent (2018). Bilge Yazıtlar Bilge Kağan ve Bilge Tonyukuk’un Yazdırdığı Yazıtların Bölgenin Yaşam Biçimi Bağlamında Yörüğü. Ankara: Kitap Otağı.
• Kurnaz, Cemal (1995). Felek (Edebiyat). TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 12, İstanbul, 306-307.
• Orkun, Hüseyin Nâmık (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Roux, Jean-Paul (2015). Eski Türk Mitolojisi, (Çev: Musa Yaşar Sağlam). Ankara: Bilge Su.
• Tekin, Talat (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Lindsay, William Crawford (1872). “Etruscan Inscriptions”. (WEB: https://archive.org/details/etruscaninscript00crawrich/page/n3/mode/2up, erişim: 15.08.2020, GMT+3 23:50).
• Richter, Joannes. “The Sky-God Names and the (Correlating) Personal Pronouns”. (WEB: https://www.academia.edu/35136439/The_Sky_God_Names_and_the_Correlating_Personal_Pronouns, erişim: 15.08.2020, GMT+3 23:49).