Menâkıbnâmelerde ve Sözlü Kaynaklarda Yer Alan Şamanizm Kaynaklı İnanç Motifleri

Year 2020, Issue: 3, 103 - 122, 29.12.2020

Haktan Kaplan

Abstract

Menâkıbnâmeler ve menkıbeler atalar kültüyle bağlantılı olarak kamlık, şamanlık geleneğinin bir taşıyıcısı olarak XI. yüzyılda hayatımıza girmiştir. Heterodoks İslâm bünyesinde günümüzde hâlâ etkinliğini devam ettiren velî kültü çerçevesinde, velîlerin yaşam şekilleri, kerâmetleri ya velî hayattayken kendisi tarafından kaleme alınmış ya da velî öldükten sonra müridleri tarafından yazılmıştır. Bu menâkıbnâmelerde ve menkıbelerde yer alan keramet motifleri, İslâm öncesi eski Türk inançları (Şamanizm), İslâmi inançlar, Kitab-ı Mukaddes menşeli inançlar, destanî ve mitolojik mahsuller ve halk gelenekleri olarak dört başlık altında incelemeye tabi tutulmuştur. Menâkıbnâmeler her ne kadar İslâmiyet sonrasında ortaya çıkmış olsa da içlerinde yer alan keramet motiflerinin bir kısmı İslâmiyet öncesi kaynaklıdır. Bu durum, bizi menâkıbnamelerin kaynaklarını İslâmiyet öncesinde aramaya sevk etmiştir. Bu çalışmamızda ele alacağımız menâkıbnâmelerde geçen keramet motiflerinin kaynağı Şamanizm’de görülmektedir. Zira evliya etrafında teşekkül eden bir olaya bir kaynak gerekmektedir.
Çalışmamızda menâkıbnâmelerde ele aldığımız Şamanizm kaynaklı inanç motiflerinin şamanlardaki uygulamaları ve İslâm dinine nasıl geçtiğine dair birtakım ipuçları verilecektir.

Keywords

şaman, velî, evliya, menâkıbnâme, menkıbe

References

• Akbalık, Esra (2015). Şah İsmail Hatayi, Pir Sultan Abdal ve Kul Himmet’in Şiirlerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 75, 49-75.
• Alptekin, Ali Berat (2012). Efsane ve Motifleri Üzerine. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Atalay, Besim (1991). Bektaşîlik ve Edebiyatı. İstanbul: Ant Yayınları.
• Ayva, Aziz (2007). Beyşehir Gölü Üzerine Anlatılan Göl Üzerinen Yürüyerek Geçme Motifi. Milli Folklor, 76, 191-201.
• Bayat, Fuzuli (2012). Türk Mitolojik Sistemi 1. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Boratav, Pertev Naili (1973). 100 Soruda Türk Halkbilimi. İstanbul: Gerçek Yayınları.
• Boratav, Pertev Naili (2013). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Bruinessen Martin van Bruinessen (2000). Kürtlük, Türklük, Alevîlik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri (Çev. Hakan Yurdakul). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cebecioğlu, Ethem (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları.
• Demirci, Kürşat (1998). Hulûl. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul: TDV Yayınları, 340-41.
• Devellioğlu, Ferit (2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Eliade, Mircea (2014). Şamanizm. Ankara: İmge Yayınevi.
• Ergin, Muharrem (2009). Dede Korkut Kitabı-1. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergun, Metin (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. Ankara: TDK Yayınları.
• Eröz, Mehmet (1977). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Otağ Matbaası.
• Esin, Emel (1979). Türk Kozmolojisi. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (1958). Menakıb-ı Hacı Bektaş Velî. İstanbul: İnkılâb Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (1958). Menâkıb-ı HBV Vilâyetnâme. Çorlu: Çorlu Belediyesi Yay.
• Gülerer, S. (2014). Hacım Sultan ve Menâkıbnâmesi. İstanbul: Akademi Yayıncılık.
• Güzel, Abdurrahman (1999). Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi. Ankara: TTK Yayınları.
• Güzel, Abdurrahman (2004). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (1998). Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: TTK Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (2013). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları.
• Kaplan, Haktan (2015). Menâkıbnâmelerde ve Sözlü Kaynaklarda Geçen “Ateşte Yanmama” Motifi Üzerine. II. Uluslararası Genç Halk Bilimciler Sempozyumu Bildirileri, 196-205.
• Korkmaz, Esat (1999). Vilâyetname (Menakıb-ı Hacı Bektaş Velî). İstanbul: Can Yayınları.
• Köprülü, Fuat (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1983). Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkabeleri. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1984). Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkabeleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1992). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: TTK Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2010). Türkiye Sosyal Tarihinde İslamın Macerası. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2013). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ögel, Bahattin (2002). Türk Mitolojisi I-II. Ankara: TTK Yayınları.
• Özen, Kutlu (2002). Orhan Gazi Dönemindeki Alp Erenler ve Bunlara Bağlı Menkıbeler. I. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu, Bursa.
• Öztürk, Özhan (2009). Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara: Phoenix Yayınları.
• Radloff, Wilhelm (1957). Sibirya’dan (A. Temir, Çev.). Ankara.
• Roux, Jean Paul (2015). Eski Türk Mitolojisi. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Sakaoğlu, Sakaoğlu (2013). Efsane Araştırmaları. Konya: Kömen Yayınları.
• Say, Yağmur (2009). Türk İslâm Tarihi ve Geleneğinde Seyyid Battal Gazi ve Battalnâme. Ankara: Sistem Ofset Matbaacılık.
• Turan, Osman (2017). Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Yavuz, Kemal vd. (1992). Evliyalar Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Gazetesi Yayınları.
• Yavuz, Yusuf Şevki (1998). İslâm Düşüncesinde Hulûl. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul: TDV Yayınları, 341-44.
• Yitik, Ali İhsan (2011). Tenâsüh. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul: TDV Yayınları, 441-43.