Türkçe Sözlük’te +sX Ekinin Kullanımı ve Art Zamanlı Bir Bakış

Year 2021, Issue: 5, 282 - 291, 31.08.2021

Gizem Korkut

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.957725

Abstract

Bu çalışmada; Türkçenin tarihî dönemlerinde kullanılan +sXg ve bu ekin günümüz Türkçesindeki şekli olan +sX gramer kitaplarında tanıklanmaya çalışılmıştır. Türkçenin tarihî dönemlerinde +sX ekinin büyük çoğunlukla benzerlik anlamını vermede kullanıldığı tespit edilmiştir. Ekin en eski şekli +sIġ ve +çIġ olup Karahanlı Türkçesine kadar bu şekliyle geldiği görülmüştür. Harezm döneminden itibaren ekte değişiklikler söz konusudur. Ekin, Harezm döneminde +sI; Kıpçak döneminde +sI ve +sIy; Çağataycada +sI; Eski Anadolu Türkçesinde +sI şeklinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Ek; son sesinin düşmesiyle +sI halini almış, günümüz Türkçesine kadar gelmiş ve Türkiye Türkçesindeki ünlü uyumunun sonucunda +sX şeklini almıştır. Ekin, Türkiye Türkçesindeki şekilleri için Türk Dil Kurumu’nun yayımladığı on birinci basım Türkçe Sözlük kullanılmıştır. Türkçe Sözlük’te tanıklanan sözcükler aracılığıyla ekin günümüzde sözcük türetmedeki işlevi tespit edilmiştir. Tespit edilen sözcüklerden hareketle +sX eki Türkiye Türkçesindeki sözcüğe yüklediği anlama göre; benzerlik ifadesi taşıması, terim ve takım adı oluşturması bakımından üç başlık altında sınıflandırılmıştır. Ekin 120 sözcükle en çok benzerlik ifadesi taşıyan sözcük türetmede kullanıldığı tespit edilmiştir. Benzerlik ifadesi taşıyan sözcükler; bitki, bir durum, cinsiyet, değerli taş, edebiyat, eğlence, eşya, geometrik şekil, gökyüzü, hayvan, maden, meyve ve sebze, organ, renk, sanat, tahıl, tat, yapı ve inşaat malzemeleri, yiyecek olmak üzere 19 başlık altında verilmiştir. Anatomiden 6, bitki biliminden 5, astronomiden 3, dilbilimden 3, biyoloji, diplomasi ve tıp alanından 1 olmak üzere 7 farklı alanda terim türetmede kullanıldığı tespit edilmiştir. Ekin; deniz hayvanı takımı, genel hayvan takımı, parazit ve kuş takımı olmak üzere 4 hayvan takımına ad vermede kullanıldığı görülmüştür.

Keywords

Türkiye Türkçesi, biçimbilgisi, addan ad yapan ek, +sX.

References

• Argunşah, Mustafa ve Güner, Galip (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Banguoğlu, Tahsin (2011). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Brockelmann, Carl (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University.
• Deny, Jeny (2012). Türk Dil Bilgisi. (Çev. Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eckmann, Jànos (2014). Nehcü’l-Ferâdis, Uştmaħlarıng Açuķ Yolı, Cennetlerin Açık Yolu. (Çev. Semih Tezcan-Hamza Zülfikar). Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, Jànos (2017). Çağatayca El Kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK Yayınları.
• Eker, Süer (2017). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon, Vol 1. Wiesbaden.
• Ergin, Muharrem (2011). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gabain, Annemarie von (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gencan, Tahir Nejat (1979) Dilbilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, Gürer (2017). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (2019). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Hatipoğlu, Vecihe (1981). Türkçenin Ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2019). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Ramstedt, Gustaf John (1952). Einführung in die altaische Sprachwissenschaft II. Formenlehre, MSFOu, 104(2).
• Räsänen, Martti (1957). Materialien zur Morphologie der Türkischen Sprachen. Helsinki: Studia Orientalia. Editit Societes Orientalis Fennicia XXI.
• Tekin, Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Toparlı, Recep (1992). Harezm Türkçesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2019). Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2019). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Uçar, Erdem (2017). Köl Tigin (Doğu 26) ve Bilge Kagan (Doğu 21) Yazıtlarındaki nŋyILSG İbaresi Üzerine. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD). 1(2), 6-15.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 25.06.2021).