Traces of Cultural Memory in Pir Sultan’s Deyiş

Year 2023, Issue: 11, 441 - 463, 30.06.2023

Kıymet Kaya

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1271502

Abstract

Deyiş -Alevi folk poems- are a type of oral literature that hold an important place in the culture of Anatolia. They touch upon various elements of Alevi-Bektashi community such as mythology, belief system, rituals, massacres suffered, and lifestyle. As one of the important guardians of the cultural memory of the Alevi-Bektashi community, these products prevent the forgetting of events and rituals of the past, while also serving as a means of forming the Alevi-Bektashi identity The purpose of this study is to determine how the culture, belief, and identity of the Alevi-Bektashi community is conveyed through the deyiş of Banazlı Pir Sultan. To this end, 161 deyiş belonging to Banazlı Pir Sultan, which are included in Ibrahim Aslanoğlu’s work "Pir Sultan Abdallar," were analyzed to identify words that bear traces of the cultural memory of the Alevi-Bektashi community. The identified words were then categorized through content analysis, under the headings of religious concepts and figures, motifs related to Sufism, and the concept of "Shah". The analysis revealed that the concepts of "Allah, Muhammed, and Ali," frequently found in the category of religious concepts and figures, were shaping the belief system, teachings, and values of the Alevi-Bektashi community. The category of motifs related to Sufism included terms such as "Twelve Imams," "Hacı Bektaş Veli”, “aspirant, dervish, lover, abdal, zâkir”, “er, eren, erenler, veli, saint”, “zülfikar”, “cem, ayin-i cem”, “sema, semah”, “musahip, road brother, afterlife”, “Karbala massacre”, “Kırklar, Kırklar Council”, “apple” and “threshold” which are frequently used in rituals and help transfer the culture and identity of the Alevi-Bektashi community from generation to generation. The final category, "Shah" was found to be a philosophical concept that helps individuals understand themselves and the world better. Moreover, it was determined that these "deyişler," which contribute to the solidarity of the Alevi-Bektashi community, have a rich cultural memory space.

Keywords

Pir Sultan, deyiş, Alevi-Bektashi culture, cultural memory, cultural identity.

Pir Sultan’ın Deyişlerinde Kültürel Belleğin İzleri

Abstract

Anadolu kültüründe önemli bir yere sahip sözlü edebiyat ürünü olan deyişler, Alevi-Bektaşi toplumunun mitolojisi, inanç yapısı, ritüelleri, maruz kaldıkları katliamlar ve yaşam tarzı gibi unsurlara değinmektedir. Alevi-Bektaşi toplumunun kültürel belleğinin önemli koruyucularından birisi olan bu ürünlerin, geçmişte şahit olunan olayların ve ritüellerin unutulmasının önüne geçerken, aynı zamanda Alevi-Bektaşi kimliği oluşturmada bir araç görevi de üstlenmesi bu çalışmanın çıkış noktasını oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı Banazlı Pir Sultan’a ait deyişler aracılığıyla Alevi-Bektaşi kültürü, inancı ve kimliğinin aktarılmasını tespit etmektir. Bu amaç çerçevesinde İbrahim Aslanoğlu’nun Pir Sultan Abdallar (1997) adlı eserinde yer alan Banazlı Pir Sultan’a ait 161 deyiş incelenerek Alevi- Bektaşi kültürüne ait kültürel bellek izlerini taşıyan kelimeler tespit edilmiştir. Söz konusu kelimeler içerik analiz yöntemiyle çözümlenmiş ve dinî kavram ve şahıslar, tasavvufla ilgili motifler ve Şah kavramı başlıkları altında kategorilere ayrılmıştır. Analiz sonucunda Pir Sultan’ın deyişlerinde dinî kavram ve şahıslar kategorisinde sıklıkla yer alan “Allah, Muhammed ve Ali” kavramları ile Alevi-Bektaşi toplumunun inanç yapısının şekillenmesine, kendi öğretilerine ve değerlerine sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Tasavvufla ilgili motifler kategorisinde yer alan, “On İki İmamlar”, “Hacı Bektaş Veli”, “talip, derviş, âşık, abdal, zâkir”, “er, eren, erenler, veli, evliya”, “Zülfikar”, “cem, ayin-i cem”, “sema, semah”, “musahip, yol kardeşi, ahretlik”, “Kerbela katliamı”, “Kırklar, Kırklar Meclisi”, “elma” ve “eşik” kavramlarının Alevi-Bektaşi kültürünü ve kimliğini nesilden nesile aktarmada yardımcı olan ve ritüellerde sıklıkla kullanılan kavramlar olduğu saptanmıştır. Son kategori olan “Şah” kavramının ise insanların kendilerini ve dünyayı daha iyi anlamalarına yardımcı olan felsefi bir kavram olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca, Alevi-Bektaşi toplumunun dayanışmasını sağlayan bu deyişlerin zengin bir kültürel bellek mekânına sahip olduğu saptanmıştır.

Keywords

Pir Sultan, deyiş, Alevi-Bektaşi kültürü, kültürel bellek, kültürel kimlik.

References

• Akın, B. (2018). Kültürel Bellek ve Müzik. Eurasian Journal of Music and Dance, (13), 101-117.
• Akın, B. (2020). Kopuzdan “Telli Kur’an”a Türklerde Kutsal Sazın Kültürel Serüveni. Türk Dünyası İncelemeeri Dergisi, 20(1), 135-162.
• Akdeniz, S. (2011). Alevi Müzik Uyanışının, Birlik ve Farklılık Ekseninde İzmir Yamanlar Cemevi Müzik Pratiklerine Yansıması. Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Akdeniz, S. (2013). Alevi Müzik Uyanışının, Birlik ve Farklılık Ekseninde İzmir Yamanlar Cemevi Müzik Pratiklerine Yansıması. EU Devlet Türk Musikisi Konservatuarı Dergisi, (3), 129-147.
• Arslan, Ç. (2012). Ahlak Felsefesi Açısından Musahiplik. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Arslan, M. (2015). Kültürel Belleğin Uzman Taşıyıcıları Olarak Âşıklar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies, 15(1), 1-6.
• Aslan, E. E., & Arda, Z. (2009). Mitolojide Elma- Seramik ve Resim Sanatındaki İzdüşümleri. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, (1), 99-106.
• Aslanoğlu, İ. (1997). Pir Sultan Abdallar. İstanbul: Can Yayınları.
• Assmann, J. (2018). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Avcı, A. H. (2012). Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler. Ankara: Barış Kitap.
• Bezirci, A. (1994). Pir Sultan Yaşamı, Kişiliği, Sanatı,Bütün Şiirleri . İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Bilgin, N. (2006). Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi: Teknikler ve Örnek Çalışmalar. Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Clarke, G. L. (2000/1). Mysticism and Music. Folklor / Edebiyat, (21), 59-74.
• Coşkun, H. (2015/I). Sivas Alevilerinin Din Anlayışına Sosyolojik Bir Bakış (Yassıpınar ve Serinyayla Köyleri Örneği). Gaziosmanpaşa Üniversitesi- İlahiyat Fakültesi Dergisi, III(1), 198-228.
• Daşdemir, Ö. (2015). Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(37), 83-97.
• Deligöz, H. (2007). Pir Sultan’ın Şiirlerinin Tahlili ve Dayandığı Temeller. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Dursun, C. (2017). Kul Himmet Şiirlerinde Mitik Unsurlar. Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Erol, A. (2005). Değişen Koşullarda Alevi Müziği. Alevi Bektaşi Kültürü Müzik Sempozyumu, 60-74. Ankara: Hacı Bektaşi Veli Anadolu Kültür Vakfı Genel Merkezi.
• Erol, A. (2009). Marketing the Alevi Musical Revival. J. Pink içinde, Muslim Societies in the Age of Mass Consumption, 165-184. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing.
• Erol, A. (2010). Alevi Kimliğini Diasporada Müzakere Etmek: Toronto Alevi Göçmenlerinin İfade Kültürü Pratikleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi (56), 39-60.
• Eyüboğlu, S. (1993). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Eyuboğlu, İ. Z. (1991). Alevi Bektaşi Edebiyatı. İstanbul: Der Yayınları.
• Fuat, M. (1999). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2013). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Gölpınarlı, A., & Boratav, P. N. (2010). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınları.
• Gezik, E. (2016). Geçmiş ve Tarih Arasında Alevi Hafızasını Tanımlamak. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Hakkı, S. (t.y). Alevilikte Kapı ve Kapı Eşiğinin Kutsallığı. https://www.uludivan.de/ [Erişim tarihi: 17.03.2023].
• James, W. (2013). Törensel Hayvan Yeni Bir Antropoloji Portresi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kaplan, A. (2020). Cem Ritüellerinde Kültürel Bellek Oluşturma. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (96), 117-143.
• Kehl-Bodrogi, K. (2012). Kızılbaşlar / Aleviler Anadolu’daki Ezotelik İnanç Topluluğu Hakkında Araştırma. (B. E. Oktay Değirmenci, Çev.) İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Korkmaz, B. (t.y). Duisburg Alevi Toplumu: Allah – Muhammed – Ali İnancı. http://www.alevi-du.com/alevilik/allah-muhammed-ali-inanci/ [Erişim tarihi: 15.03.2023].
• Luggat Osmanlıca Türkçe Sözlük (2023). https://www.luggat.com/Şah-ı%20merdan/1/1 [Erişim tarihi: 08.03.2023].
• Özen, G. Ç. (2021). Alevi Bektaşi Geleneğin Etnografik Çalışması. Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Öztelli, C. (1985). Pir Sultan Abdal Yaşamı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: Özgür Yayın-Dağıtım.
• Şener, C. (2013). Alevilik Olayı: Toplumsal Bir Başkaldırının Kısa Tarihçesi. İstanbul: Etik Yayınları.
• TDK. Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Sözlükleri: https://sozluk.tdk.gov.tr [Erişim tarihi: 11.03.2023].
• Türkdoğan, O. (1995). Alevi-Bektaşi Kimliği, Sosyo-Antropolojik Araştırma. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ünlü, İ. (2020). Muharrem Matemi/Orucu, Aşure Günü ve Erzincan’da Aşure Etkinlikleri. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(2), 31-51.
• Yıldırım, R. (2020). Geleneksel Alevilik İnanç, İbadet, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kolektif Bellek. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zelyut, R. (2009). Türk Aleviliği, Anadolu Aleviliğinin Kültürel Kökeni. Ankara: Kripto Yayınları