Özbek Türkçesinde Eş Anlamlı Eylemlerin Derlem Tabanlı Analizi (Izlаmoq, Qidirmoq, Аxtаrmoq, Istаmoq Örneklerinde)

Year 2023, Issue: 13, 692 - 702, 31.12.2023

Cennet Ekici

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1373853

Abstract

Dilbilimciler eş anlamlılık ve eş dizim üzerine birbirinden farklı tanımlar yapmış olsa da genel olarak eş anlamlılık, aynı anlama ve ikame edilebilirlik özelliğine sahip sözcükler biçiminde tanımlanır. Eş dizim ise yaygın olarak iki veya daha fazla sözlüksel öge arasındaki söz dizimsel çekiciliği ifade eder. Dil biliminde eş dizimleri diğer sözcük birleşmelerinden ayırmak için bazı kriterler belirlenirken eş anlamlı sözcükler de ise anlam derecelerine göre sınıflandırılmaya gidilmiştir. Bu çalışmada, Özbek Türkçesinde eş anlamlı olarak geçen izlаmoq, qidirmoq, axtаrmoq, istаmoq eylemlerinin oluşturduğu ad+eylem eş dizimleri derlem tabanlı olarak ele alınmış ve derlem kullanımının eş anlamlılık çalışmalarına nasıl katkıda bulunabileceği araştırılmıştır. Bu eylemlerin oluşturduğu eş dizimlerin eş anlamlılık durumu analiz edilmiş, aynı ya da benzer adlarla eş dizim oluşturup oluşturmadığı incelenmiştir. “izlаmoq, qidirmoq, axtаrmoq, istаmoq eylemlerinin anlam ve eş dizim açısından benzerlikleri ve farklılıkları nelerdir? Bahsi geçen eş anlamlı eylemlerin eş dizim sıklığı nedir?” gibi sorulara yanıtlar aranmıştır. Çalışmada 2020 yılından itibaren tarafımca Kendi Kendine Derlem Platformu (KKDP) yazılımı aracılığıyla oluşturulan Özbek Türkçesi derleminden yararlanılmıştır. Derlem internet ortamında çıkan 9 dergi ve 19 gazete metninin sayısallaştırılmasıyla oluşmuş 4.597.611 sözcüklü bir derlem veri tabanına sahiptir.

Keywords

Özbek Türkçesi, eş dizim, eş anlamlılık.

Corpus-based Analysis of Verb Synonyms in Uzbek Turkish (In the Examples of ‘Izlamoq, Qidirmog, Axtarmoq, Istamoq’)

Abstract

Even if linguists made different definitions of synonymy and collocation, synonymy is generally defined as words with the same meaning and substitutability. Collocation commonly refers to syntactic attraction between two or more lexical elements. While some criteria have been used to distinguish collocations from other word combinations in linguistics, synonyms have been classified according to their degree of meaning. Noun + verb collocations formed by the verbs izlamoq, qidirmoq, axtarmoq, istamoq, which are synonymous in Uzbek Turkish were studied on a corpus-based basis and how the use of corpus can contribute to synonymy studies were studied in this study. Synonyms of the collocations which are formed by these verbs were analysed and studied whether they can form collocations with the same or similiar nouns. “What are the similarities and differences of izlamoq, qidirmoq, axtarmoq and istamoq in terms of meaning and collocation? Answers were sought to questions such as What is the collocation frequency of the verbs in question?” Uzbek Turkish Corpus which I have personally created since 2020 through KKDP (Do It Yourself Corpora) was utilized in the study. The corpus has a corpus data base of 4.597.611 words which was created by digitizing the documents in 9 Magazine and 19 newspaper on the internet.

Keywords

Uzbek Turkish, collocation, synonymy.

References

• Aksan, D. (1974). Eş anlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Saptanmasında Eş anlamlılardan Yararlanma. Türkoloji Dergisi, 6(1), 1-14.
• Bartsch, S. (2004). Structural And Functional Properties Of Collocations İn English: A Corpus Study Of Lexical And Pragmatic Constraints On Lexical Co-Occurrence. Germany: Gunter Narr Verlag.
• Çalışkan, N. (2014). Yüksek Sıklıktaki Adlar: Zaman Sözcük biçimi Üzerine Derlem Temelli Bir İnceleme. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Doğan, N. (2016). Türkiye Türkçesinde Fiillerin Eşdizimleri. Ankara: Yayınevi Yayınları.
• Evert, S. (2004). The Statistics of Word Cooccurrences Word Pairs and Collocations. PhD thesis, Almanya: University of Stuttgart.
• Firth, J. R. (1951). Modes of Meanning. Papers in Linguistics 1934-1951. Oxford: Oxford University Press.
• Halliday, M.A. K. (2004). Lexicology Lexicology and Corpus Linguistic (ed. M. A. K. Halliday vd.). London and Newyork: Continuum.
• Hirik, S. (2017). Eşdizimlilik ve Kiplik İlişkisi: Tahmin Kiplikleri Örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(2), 719-733.
• Hojiyev, A. (1974). Oʻzbek Tili sinonimlarining izohli Lugʻati. Toshkent: Oqituvchi Nashriyoti.
• Hojiyev, A. (1985). Tilshunoslik Terminlаrining İzohli Lugʼаti. Toshkent: O`zbekiston Milliy Ensiklopediyasi İlmiy Nashriyati.
• İmer K. - vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Jackson, H. ve Amvela, E. (2000). Words, Meaning, and Vocabulary. London: Cassell.
• Katz, J. J. (1972). Semantic Theory. New York: Harper and Row.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Lewis, M. (1993). The Lexical Approach: The State of ELT and a Way Forward. Hove, UK: Language Teaching Publications.
• Lipka, Leonhard (1992). An outline of English lexicology: Lexical structure, word semantics, and word-formation. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.
• Lyons, J. (1995). Linguistic Semantics: An Introduction, Cambridge: Cambridge University Press.
• Lyons, J. (1968). Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press.
• Manning C. D, Schütze H. (1999). Foundations o f Statistical Natural Language Processing. Cambridge: MIT Press.
• Miller, G. A. ve Fellbaum, C. (1991). Semantic Networks of English. Cognition, 41(1-3), 197–229.
• Murphy, M. L. (2003). Semantic Relations and the Lexicon. Cambridge: Cambridge University Press.
• Özkan, B. (2007). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerin Fiillerle Birliktelik Kullanımları ve Eşdizimliliği. Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Palmer, H. E. (1933). Second Interim Report on English Collocations. Tokyo: Kaitakusha.
• Palmer, F. R. (1976). Semantics A New Outline. Cambridge and New York: Cambridge University Press.
• Taylor, J. R. (1995). Linguistic Categorization: Prototypes in Linguistic Theory. Oxford: Oxford University Press.
• Ullmann, S. (1957). The Principles of Semantics. Oxford: Basil Blackwell.
• Vardar, B., vd. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yay.